ज्योतिष: अन्तरिक्ष विज्ञानको कसीमा

ज्योतिष! चाहे पूर्वीय होस् या पश्चिमा या कुनै पनि क्षेत्रको होस्, यसको विश्लेषण गर्दा विभिन्न आकाशीय पिण्डहरूको गति र अवस्थिति सङ्ग मानव जीवनका र पृथ्वीमा घटित विभिन्न घटनाक्रमको समन्धलाई केलाइन्छ। अर्थात् ती आकाशीय पिण्डहरूको अवस्थिति र गतिले (कारण) नै मानिसका जीवनका र पृथ्वीका प्रत्येक घटनाको (परिणाम) निर्धारण गर्छ भन्ने फलित ज्योतिषीय धारणा छ।

ज्योतिषका दुई भाग मध्ये एक गणित ज्योतिष हो जसले ग्रहहरूको अवस्थिति र चालहरुको गणना गर्छ भने अर्को फलित ज्योतिषले ती अवस्थिति र चालले मानिसको जीवनमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने कुराको विश्लेषण गर्दै भविष्यवाणी समेत गर्छ। यहाँ हामीले विश्लेषण गर्न खोजेको यही फलित ज्योतिष हो। यही कारण र परिणामको समन्धले (Causality) गर्दा यसलाई विज्ञान जस्तो लाग्न सक्छ। के यो विज्ञान नै हो त? हामी यही प्रश्नको विश्लेषण यहाँ गर्दैछौँ।

मनोवैज्ञानिक B F Skinner ले एउटा प्रयोग गरेका थिए। सो प्रयोगमा एउटा बन्द बाकसमा भोका परेवाहरू राख्थे। बेला बेलामा त्यो बाकसमा खाना हालिदिन्थे। अलिक समय पछि परेवाहरुमा अनौँठो तर निश्चित तथा लगातारको व्यवहार देखिन थाल्यो। एउटा एकै ठाउँमा फनफनी घुम्थ्यो, एउटा घडीको उल्टो दिशा तर्फ वृत्ताकार घुम्थ्यो। ७५% परिवारहरूले त्यस्तै अनौँठो व्यवहार लगातार देखाइरहन्थे। यहाँ परेवाहरु अब अन्धविश्वासी भइसकेका थिए। परेवाहरु बन्द बाकसमा भएकाले Skinner ले उनीहरूको व्यवहार देख्न सक्दैनथे। उनीहरूले जे सुकै गरे पनि खाना लगातार दिई नै रहेका थिए। परेवाहरु चाहिँ निश्चित व्यवहार देखाउँदा खाना आउने रैछ भन्ने अन्धविश्वासमा परिसकेका थिए। जसरी परेवा अन्धविश्वासी भए मानिसहरू पनि त्यसरी नै अन्धविश्वासी हुन्छन्। 

बिज्ञान के हो?

बिज्ञान वास्तवमा कुनै निश्चित शास्त्र भन्दा पनि एउटा व्यवस्थित विधिशास्त्र हो जसले कुनै पनि प्राकृतिक परिघटनाहरु र त्यसका कारक तत्वहरूको बीचमा रहेको समन्धकाे तथ्यगत विश्लेषण गर्छ। बिज्ञानको आधारभूत (Fundamental) तथा संरचनागत (Structural) नियम भनेकै कुनै पनि घटना प्रक्रियागत रुपमा घटित हुन्छ, हरेक परिणामका कारणहरु हुन्छन र त्यो परिणाम पनि अर्को नया परिणामको लागि कारण हुन्छ।

यसरी प्रत्येक प्राकृतिक घटनाक्रमका प्रक्रियाहरु सञ्चालन हुन्छन। परिणाम र कारकहरु बिचको कार्यपरक (Functional relationship) समन्धहरुको अध्ययन अनुसन्धान नै भौतिक विज्ञान मात्र नभई सम्पूर्ण बिज्ञानको क्षेत्र हो। अब बिज्ञानले कुनै पनि प्रक्रिया बिना या कारण बिना घटनाक्रमको उपस्थितिलाई पूर्ण रुपमा अस्वीकार गर्छ। ति कार्यपरक समन्धहरुलाई पटक पटक बिभिन्न परिस्थितिमा परिकल्पना (Null hypothesis) र त्यसैको बैकल्पिक परिकल्पना (Alternative hypothesis) तथा सिमा सहित परिक्षण गरिन्छ।

यदि अनेकन पटक गरिएका परिक्षणले प्रत्येक पटक एकै किसिमको परिणाम दिन्छ भने सोही कार्यात्मक समन्धलाई कहिलेकाही निश्चित सिमा तोकेर नियमको (Scientific law) रूप दिन्छौ। यदि बहुसंख्यक परिणामहरु जुन परिकल्पना संग मेल खान्छन त्यही परिकल्पनालाइ त्यसको सही साबित हुने मात्रा या संभाव्यता (Probability) र सिमा सहित त्यसलाई सामान्यतया सिद्धान्तको (Scientific theory) स्वरुप दिइन्छ।

चाहे नियम नै किन नहुन र सिद्धान्त परिमार्जनका हरेक ढोका पुनः अनुसन्धान र अन्वेषणले कुनै पनि बेला खोल्न सकिन्छ। जुन घटनाक्रमको अनुसन्धान या ब्याख्यामा बैकल्पिक परिकल्पनाको कुनै सम्भावना छैन भने त्यस्तो परिकल्पनाको अनुसन्धानको कुनै औचित्य छैन र त्यो बैज्ञानिक प्रक्रिया हुनै सक्दैनन।

बिज्ञान हुनको लागि तथ्य र कारणहरुको समन्ध पहिल्याउन सक्नु पर्छ र तथ्य-कारणहरुको समन्ध अविरोधी र संगत पनि हुनुपर्छ। यसमा आदर्श विश्लेषण (normative analysis) र भ्यालु जजमेन्टको (value judgement) अनुपात कम से कम हुनुपर्छ। अब ज्योतिषका आधारभूत तथा अभिन्न अङ्गको संरचनाहरुको बारेमा चर्चा गरौ।

तारा तथा ग्रहहरू

ताराहरु विशाल आकारका हाइड्रोजन ग्यासका डल्लाहरु हुन्। उनीहरूको विशाल पिण्डको कारणले उत्पन्न चापको कारण हाइड्रोजन अणुहरु एक आपसमा संयोजित हुन् र हेलियममा परिणत हुन्छन् त्यस प्रक्रियालाई हामी नाभिकीय संयोजन (nuclear fusion) भन्छौ। त्यही अणु संयोजनको प्रक्रियाबाट विशाल मात्रामा शक्ति उत्पन्न हुन्छ। त्यसैले उनीहरुको स्व:उत्सर्जित ताप तथा प्रकाश हुन्छ। सुर्य एक मध्यम आकारको तारा हो।

त्यस्तै ग्रहहरू विभिन्न धातुहरू ढुङ्गा माटोले बनेका त्यस्तै पिण्डहरू हुन्। पृथ्वी (Earth), बुध (Mercury), शुक्र (Venus), मङ्गल (Mars) आदि त्यस्तै ग्रहहरू हुन् भने ग्यासले बनेका केही ग्रहहरू (Gas Giants) पनि हुन्छन् जस्तो बृहस्पति (Jupiter), शनि (Saturn), अरुण (Uranus), वरुण (Neptune) आदि चाहिँ सूर्य जस्तै ग्यासले बनेका हुन् तर उनीहरूमा नाभिकीय संयोजनबाट शक्ति उत्पन्न गर्न सक्ने मात्राको पिण्ड हुँदैन। 

त्यसैले ग्रहहरूको आफ्नो प्रकाश त ताप हुँदैन। तर केही ग्रहहरू आफ्नो भौगर्भिक क्रियाकलापबाट (Geological Activities) ताप उत्पन्न भने गर्न सक्छन् जस्तो पृथ्वी। हाम्रो चन्द्रमा पनि त्यस्तै ढुङ्गा माटोले बनेको पृथ्वीको झण्डै एक तिहाई आकारको उपग्रह हो।

राशी के हो?

हामीले आकाश तिर हेर्दा चम्किरहेका ताराहरुलाई हेरेर अध्ययन गर्न सजिलो होस् भनेर बिभिन्न आकारको कल्पना गरेर समुह बनाइएका छन जसरी हामीले बादल हेर्दै बिभिन्न आकारको कल्पना गर्दछौ। त्यस्तै ताराहरुका काल्पनिक आकारहरुलाई हामी तारामन्डल constellation भन्छौ। ती तारामण्डलहरुका सदस्यहरू ताराहरु मात्र नभई आकाशगङ्गा (Galaxies), निहारिकाहरू (Nebula) हरु पनि पर्दछन्। 

त्यस्तै ती काल्पनिक आकारहरु ब्यक्ती पिच्छे फरक हुन सक्छन तर एकरुपता होस भन्ने ध्येयले हामीले केही विश्वप्यापी आकारहरु दिएका छौ जस्तो शिकारी तारामन्डल Orion, भालु तारामन्डल Ursa Major, सिँह तारामन्डल Leo आदी आदी।

तारामण्डलहरु (Constellation)

यसरी सम्पूर्ण आकाशलाई हामीले ८८ वटा बिभिन्न आकार दिएका छौ ति मध्ये १३ वटा तारामण्डल या आकारहरु चाँही पृथ्वी आफ्नो अक्षमा पश्चिमबाट पुर्व तिर घुम्दा सुर्य पुर्वबाट उदाउदै पश्चिम तिर जुन बाटो Ecliptic भएर अस्ताउछ त्यही बाटोमा पर्दछन ति मध्ये १२ बटालाई हामीले राशी Zodiac Constellation भन्दछौ। जस्तो Capricorn, Leo, Scorpio इत्यादि।

                          राशि तारामण्डल (Zodiac Constellation)

विक्रम सम्वतका प्रत्येक महिना तिनै १२ बटा आकारहरुमा सूर्यको अवस्थितिमा भर पर्छ। सूर्य जुन तारामण्डलमा देखिन्छ त्यही अनुसार हामी महिना निर्धारण हुन्छ। सुर्य मेष तारामण्डलमा छ भने त्यो वैशाख महिना हो भने मिन तारामण्डलमा रहेमा चैत्र। जस्तो वैशाख सक्रान्तीलाई मेष सक्रान्ती पनि भनिन्छ जुन दिन सुर्य उदाउदा मिन तारामण्डल बाट मेष तारामण्डलमा सँक्रमण या गएको दिन हो त्यसैले त्यो बेलालाइ हामी सक्रान्ति भन्छौँ अर्थात् सूर्यले गरेको संक्रमण। यो १ गते नै पर्छ भन्ने पनि हुँदैन। तर प्राय: यो १ गते नै पर्छ किनकि पृथ्वीको सूर्य परिक्रमाको कक्षिय गति, आफ्नो अक्षिय गति र ती तारामण्डलहरुको सापेक्षित स्थिरताले गर्दा त्यस्तो हुन्छ।

विशाल दूरी

एकै समुहका ताराहरु पनि एक आपसमा धेरै टाढा हुन सक्छन। एउटै तारामण्डलका ताराहरु मध्ये कसैको आपसी दूरी त तिनीहरूको पृथ्वीसँगको दूरी भन्दा पनि टाढा छ। जस्तो मेष तारामण्डल जुन राशि पनि हो। त्यसको एउटा सदस्य तारा Beta Arietis (Sheratan) जम्मा ५९ प्रकासबर्ष टाढा छ भने अर्को सदस्य त आकाशगंगा NGC 772 छ जो १३० मिलियन प्रकाश वर्ष टाढा छ। त्यसैले Apparent (देखिने) र Absolute (वास्तविक) दूरी छुट्याउन धेरै व्यवस्थित विधि चाहिन्छन्।

कति राशिहरुमा हामीले तारा जस्तो देखेर झुक्किने वस्तु धेरै टाढाको वस्तु हाम्रो आकाशगङ्गा Milkyway भन्दा हजारौँ गुणा ठूलो आकाशगंगा पनि हुन सक्छ। किनकि Apparent Magnitude मा सानो देखिए पनि Absolute Magnitude त्यो विशाल हुन्छ। जस्तो सूर्य र चन्द्रमा आकाशमा उत्रै देखिन्छन् तर चन्द्रमा सूर्यको अगाडि नगन्य आकारको आकाशीय पिण्ड हो अर्थात् सूर्य ४०० गुणा ठूलो छ। तिनीहरू एकै स्थानमा देखिए भन्दैमा हामीले एउटै समुहमा राखेर त्यसको प्रभाव मूल्याङ्कन गर्नु कदापि वैज्ञानिक हुन सक्दैन।

कहिलेकाहीँ धेरै टाढाबाट आएको प्रकाशको बाटोमा विशाल पिण्ड भएको वस्तुहरू जस्तो विशाल तारा, कृष्ण विवर (Black hole) रहेछन् भने त्यहाँको स्पेस बाङ्गिएको हुन्छ त्यसैले प्रकाश पनि त्यस्तै हुन्छ जसले गर्दा त्यो तारा ठूलो देखिन सक्छ, अर्कै स्थानमा देखिन सक्छ, एउटै वस्तु धेरैवटा देखिन सक्छ। जुन प्रक्रियालाई हामी Gravitational Lensing भन्छौ। जुन सापेक्षता सिद्धान्तको वास्तविक प्रमाण हो। त्यसैले जे देखिन्छ त्यो वास्तविकताबाट धेरै पर हुन सक्छ।

Gravitational Lensing को कारणले एउटै तारा भिन्न भिन्न स्थानमा, भिन्न आकारमा देखिन्छ

प्रेत तारा

कोइ ताराहरुले आफ्नो जीवनको अन्त्य पनि गरिसकेका हुन सक्छन तर धेरै टाढा भएकाले र प्रकाशको गती पनि सिमित भएको कारणले गर्दा अझै ति अस्तित्वमा देखीइरहेका हुन्छन किनकी हामीसम्म आइरहेका प्रकाशका किरणहरु ताराहरु अस्तित्वमा हुँदैमा निस्केर पृथ्वी तर्फ आएका हुन्छन। जस्तो सुर्यको प्रकाश पृथ्वीसम्म आइपुग्न ८ मिनेट लाग्छ अहिले हामीले देखेको सुर्य ८ मिनेट पुरानो हो र सुर्य क्षितिजमा हराएको या अस्ताएको ८ मिनेट पछी मात्र हामीले सो घटना देख्छौ।

हाम्रो आकाशगंगाको केन्द्रमा रहेको कुनै तारा बाट उत्सर्जित प्रकाश हामी सम्म आइपुग्न झण्डै २५००० वर्ष लाग्छ। अहिले हामीले देखेको ती ताराहरूको प्रकाश पृथ्वी तिर यात्रा गर्न शुरू गर्दा हामी बल्ल माटोको भाँडा बनाउन सिक्दै थियौँ। अन्तरिक्षमा सबै भन्दा तिब्र गतिमा सञ्चार हुने प्रकाशले बोकेर ल्याउने असर पनि यहाँ आइपुग्न २५००० वर्ष नै लाग्छ।

त्यसैले ती राशि भनिएका तारामण्डलका कतिपय ताराहरु महाबिष्फोट (Supernova) भइसकेका पनि हुनसक्छन् तर तिनीहरूको प्रकाश ताराको रुपमा हामीले देखिरहेका छौ किनकि उनीहरू तारा हुँदा उत्सर्जित प्रकाश बल्ल यहाँ आइपुगेको छ। त्यसैले यसको ज्योतिषीय गणनाले यहाँ पृथ्वीमा पर्ने प्रभावको मूल्याङ्कन गर्नु वैज्ञानिक मान्न सकिँदैन।

Supernova and Nebula (सुपरनोभा तथा निहारिका)

सीमित तारामण्डल

ज्योतिषको अहिले सम्म प्राप्त सुचनाहरुले किन ति १२ बटा मात्र तारामन्डलको मानिसको जीवनमा महत्व छ किन अन्य तारामन्डलहरुको छैन जुन आकारहरु पूर्णतया काल्पनिक हुन त्यस्को जानकारी दिदैनन।

जबकि हिउँदको रातको शानदार तारामण्डल Orion उज्वल तारा Betelgeuse सूर्य भन्दा ९५० गुणा ठूलो र ६४२ प्रकाशवर्षकाे दूरीमा छ भने उत्रै उत्रै तारा वृश्चिक राशिको तारा Anteres सूर्य भन्दा ७०० गुणा ठूलो ५५४.५ प्रकाशवर्ष टाढा छ। तर Betelgeuse कुनै पनि राशिमा पर्दैन न Orion जस्तो विशाल विशाल ताराहरूको समुह (अझ यसको निहारिका (Orion Nebula) मा नयाँ ताराहरूको जन्म हुन्छ) त्यसको ज्योतिषमा कुनै महत्व छैन। उनीहरुको प्रभाव पनि अन्य राशिको सापेक्ष उस्तै हुनु पर्ने हो तर ज्योतिषले अन्य धेरै तारामण्डल लाइ महत्व दिएको छैन जवकि अन्य तारा मण्डलहरुका ताराहरु सापेक्षित विशाल, नजिक पनि छन् साथै तारामण्डल पनि ठूला छन्।

यसको कुनै व्यवस्थित तथा ठोस कारण ज्योतिषले दिएको छैन। ताराहरूको वर्गीकरण धेरै जटिल छ। जुन शास्त्रले सूर्यलाई ग्रहको रुपमा बुझ्छ त्यसबाट यति धेरै जटिलताको विश्लेषणको आशा गर्नु पनि हुँदैन।

निरन्तर परिवर्तन

ति तारामन्डलका सदस्य ताराहरु पृथ्वीबाट मात्र होइन एक आपसमा पनि धेरै धेरै टाढा छन जसको गुरुत्व तरङ्गहरु समेत कमजोर हुन्छन। ति ताराहरु निरन्तर गतिमा अर्थात लाखौं किलोमिटर प्रतिघण्टाको गतीमा व्रम्हाण्डमा यात्रा गरिरहेका हुन्छन। ति ताराहरु धेरै टाढा भएकाले ति स्थिर देखिएका हुन। निश्चित समय पछी ति ताराहरुको स्थान परिवर्तन हुन्छ र तारामण्डलको आकार पनि परिवर्तन हुन्छ। हजारौँ बर्ष अघी आकाशमा ताराहरुको अवस्थिती अर्कै थियो भने पछी पनि अर्कै हुनेछ।

जस्तो कि अहिले उत्तरको तारा जुन ध्रुव ताराको (Polaris) नामले चिनिन्छ अबको १२००० बर्ष पछी त्यस्को स्थान भेगा (Vega) भन्ने अर्को ताराले लिने छ भने अर्को १२००० वर्षमा पुन: Polaris ध्रुव ताराको रुपमा फर्किन्छ। यसरी Vega र Polaris लगातार करिब १२००० वर्षको अन्तरालमा आफ्नो स्थान परिवर्तन गरिरहन्छन्। त्यती बेला आकाशको अहिलेको ताराहरुको अवस्थिती पनि अर्कै हुनेछ। यसको कारण पृथ्वी आफ्नो अक्षमा घुम्दा २३.४ डिग्री (Axial tilt) ढल्केर घुम्छ त्यसैले पृथ्वीको उत्तरी ध्रुव र दक्षिणी ध्रुवको जुन अक्ष (Rotational axis) पनि वृत्ताकार आकारमा एक फन्को करिब २६००० वर्षको अन्तरालमा लगाउँछ।

पृथ्वीको Rotational axis को झुकाईले प्रत्येक १२००० वर्षमा ध्रुवतारा परिवर्तन हुन्छ।

यही ढल्काईको कारणले मौसम निर्धारण हुन्छ भने सूर्योदय हिउँद र वर्षायाममा अलग अलग स्थानबाट उदाउछ अर्थात् हिउँदमा उदाउने स्थान हल्का दक्षिण तिर सर्छ त्यसैले यसमा कुनै पनि शंका गर्ने स्थान छैन। त्यसैले ताराहरूको निरन्तर चाल र पृथ्वीको Axial tilt ले गर्दा आकाशको तारामण्डल को आकार प्रकार र अवस्थिति पनि निरन्तर परिवर्तन हुन्छ। यसले ज्योतिषको मुख्य आधारलाई नै अस्थिर तथा असङ्गत बनाउँछ साथै यो ज्योतिषको ईतिहास दावी गरे जस्तो लामो पनि छैन भन्ने पनि दर्शाउँछ।

राशि स्वभाव

हामीले बिना आधार कल्पना गरेर जनावर तथा वस्तुहरूको काल्पनिक आकार दिइएका ती राशिमण्डलहरु त्यसैको आधारमा कोई स्थिर स्वभावको राशि कोई चपल अर्थात् अस्थिर राशि भनेर भन्छौ। उदाहरणको लागि मकर राशि चपल, कुम्भ राशि स्थिर। उस्तै तारा हरुले बनेका यी राशी मण्डलहरू अर्थात् तारामण्डलहरु कसरी स्थिर या चपल हुन्छन्। कसरी उनीहरूको जनावर वस्तुहरूको गुणहरुलाई प्रक्षेपण गर्न सकिन्छ? त्यसको आधार के हो? 

यसको उत्तर व्यवस्थित उत्तर ज्योतिष सङ्ग छैन। मेष अर्थात् भेडो भएर चपल, कुम्भ घैटो भएर स्थिर जवकि ती राशिहरूको आकार त बिल्कुल काल्पनिक छ। हामीले बादललाइ हेरेर कोई घोडा कोई बाघ, कोई हिमाल जस्तो काल्पनिक आकार बनाउँछौं। त्यो बादल बाघ हो चपल छ, त्यो हिमाल हो त्यो स्थिर छ भन्नु कत्तिको वैज्ञानिक हुन्छ आफै विचार गरौँ।

राशि स्वामी

जस्तो सिँह तारामन्डलको स्वामी सुर्य हो (जबकी सुर्य पनि एक प्रकारको तारा नै हो त्यो अन्य ग्रहहरु जस्तो होइन) मकर, कुम्भको स्वामी शनि हो। त्यो कसरी भयो भन्ने कुरामा पनि ज्योतिष सन्तोषप्रद उत्तर दिन सकेको छैन। ग्रहको अवस्थितीहरु चाँही जुन तारामण्डल सँगै जुन ग्रह हुन्छ त्यो त्यही राशीको हुन्छ। 

ति उच्च निच हुने अवस्था के कारणले हुन्छ जस्तो सुर्य मेशमा उच्च हुने तुलामा निच हुने, शनि तुलामा उच्च र मेशमा निच हुने कारणहरु के हुन ति पनि उच्चारित गरिएको छैन। ज्योतिषले राशिहरू स्वामी र ग्रहहरूको गुण दोषको विचार पनि केही धार्मिक ग्रन्थका पात्रहरूको आधारमा गरेको छ। तर धर्म ग्रन्थका पात्र केही पृथ्वीका केही व्यक्तिहरू थिए भने तारा तथा ग्रहहरू भनेका आकाशीय पिण्डहरू हुन्।

ग्रहहरूको वर्गीकरण

हामीलाई थाहा छ ज्योतिषीय सिद्धान्तका आधारमा ग्रहहरू ९ वटा छन्। सुर्य, चन्द्रमा, बुध, शुक्र, मंगल, बृहस्पति, शनि, राहु र केतु। यो वर्गीकरण पूर्णतया हास्यास्पद छ। यही वर्गीकरणले ज्योतिषको खिल्ली उडेको छ। अब यही वर्गीकरणलाइ विश्लेषण गरौँ।

सुर्य: एक तारा

ज्योतिषले सूर्यलाई ग्रहको स्थानमा राखे पनि सूर्य ती राशिका सदस्य नक्षत्र जस्तै एक मध्यम आकारको तारा हो। यो विशाल हाइड्रोजन ग्यासको डल्लो हो जसले नाभिकीय संयोजन (Nuclear Fusion) बाट शक्ति उत्पन्न गरिरहेको छ जुन प्रकाश र तापको रुपमा अन्य ग्रहहरुले पनि प्राप्त गरिरहेका छन्। सम्पूर्ण सौर्यमण्डललाइ आफ्नो गुरुत्वशक्तिले नियन्त्रण गरिरहेको छ  सम्पूर्ण सूर्य मण्डल चाहे बृहस्पति या शनि या कम्तीमा १ प्रकाशवर्ष भित्र रहेका हरेक आकाशीय पिण्डले सूर्यको परिक्रमा गर्छन्। सुर्य यति विशाल छ कि सूर्यमण्डलको सम्पूर्ण पिण्डको ९९.९६ प्रतिशत पिण्ड सुर्यसङ्ग मात्र छ। 

अरु ग्रहहरू चाहे पृथ्वी होस् या बृहस्पति या शनि या अरुण या वरुण सबै वस्तुहरूको योगफल मात्र सूर्यको दाँजोमा ०.०४ प्रतिशत हुन आउँछ। यस्तो विशाल वस्तुलाइ ग्रह भनेर पृथ्वीको एक तिहाई भाग चन्द्रमा सङ्ग एउटै वर्गमा राख्नु कुनै पनि हालतमा वैज्ञानिक हुन सक्दैन। सूर्यको प्रभाव सङ्ग अरु ग्रहको प्रभावको कुनै तुलना नै हुन सक्दैन। सम्पूर्ण सौर्यमण्डल सूर्य आश्रित हो।

अन्य ग्रहहरू

टेलिस्कोपको विकासले गर्दा हामीलाई थाहा छ कि हाम्रो सौर्यमण्डल कम्तीमा १ प्रकाशबर्ष फैलिएको छ। त्यो अन्तिम घेरो जहाँ साना साना वस्तुहरू जो बरफजस्तै चिसा छन् त्यसले पनि सूर्यको परिक्रमा गर्छन जसलाई हामी काइपर बेल्ट (Kuiper belt) तथा ओर्ट बादल (Oort Cloud) भन्छौ। त्यो पनि हामी अहिले देख्न सक्छौँ। 

हाम्रो सौर्यमण्डलको विस्तार

जव ज्योतिषको विकास हुँदै थियो सुर्य र चन्द्र सहित अन्य ७ वटा ग्रहको धारणा विकसित भयो। यसलाई विश्लेषण गर्ने हो भने राहु र केतु बाहेक अन्य पाँच ग्रहहरू नाङ्गो आँखाले देख्न सकिन्थ्यो त्यही नै ज्योतिषमा राखियो। ती हुन् बुध, शुक्र, मङ्गल, बृहस्पति र शनि। जबकि बुध, शुक्र, मङ्गल र स्वयम् पृथ्वी भन्दा ठूला २ ग्रहहरू सौर्यमण्डलमा अवस्थित थिए। ती हुन् अरुण (Uranus) र वरुण (Neptune)। 

तिनीहरू नाङ्गो आँखाले नदेखिने भएकाले ती ज्योतिषमा अटाएनन्। टेलिस्कोपको विकासले गर्दा ती ग्रहहरू हाम्रो नजरमा आए। ज्योतिषको निर्माण यदि अहिलेको भन्दा बढी वैज्ञानिक सभ्यताले गरेको थियो भने ती २ ग्रह छुट्ने थिएनन्।

चन्द्रमा एक्लो छैन

चन्द्रमा पृथ्वीको एक तिहाई भन्दा थोरै सानो छ। यसलाई अन्य ग्रह त्यसमाथि सुर्य सङ्गै राख्नु एक प्रकारले हास्यास्पद नै हो। तैपनि चन्द्रमा यो हाम्रो सौर्य मण्डलमा एक्लो चन्द्रमा होइन। पृथ्वी बाहेक अरु ग्रहहरू जस्तो मङ्गल, बृहस्पति, शनि सङ्ग पनि चन्द्रमाहरू छन्। बृहस्पति र शनि सङ्ग त अनगिन्ती चन्द्रमाहरु छन्। 

ग्यालिलियोले आफ्नो सानो टेलिस्कोपबाट नदेखिन्जेल बृहस्पतिका चारवटा विशाल चन्द्रमाहरुको जानकारी कसैलाई थिएन। अहिले हामीलाई थाहा छ मङ्गल सङ्ग २ वटा, बृहस्पति सङ्ग ७९ र शनि सङ्ग ८२ वटा कम्तीमा चन्द्रमा रहेका छन्। पृथ्वीको हाम्रो चन्द्रमा पाँचौं स्थानमा पर्छ। यो भन्दा ठूलो Ganymede (बृहस्पति), Titan (शनि), Callisto र Io (बृहस्पति) क्रमश: पर्छन्। 

सौर्यमण्डलमा विशाल चन्द्रमाहरु छन्  २ वटा त बुध ग्रह भन्दा पनि ठूला छन्

अझ Ganymede (२६३४.१ किमि अर्धव्यास), Titan (२५७४.७ किमि) त बुध ग्रह (२४३९ किमि) भन्दा ठूला छन् भने Callisto (२४१०.३ किमि) बुध जत्रै छ। त्यसैले पृथ्वीको चन्द्रमालाई महत्व दिएर ती ग्रह भन्दा पनि ठूला अरु चन्द्रहरुलाई नजरअन्दाज गर्न त पक्कै मिल्दैन। किन गरियो त? 

उत्तर साधारण छ तिनीहरू नाङ्गो आँखाले देखिँदैन थिए। त्यसैले त विशाल ग्रहहरू अरुण र वरुण पनि छुटे। यसबाट हामीले के भन्न सक्छौं भने ज्योतिषको निर्माण अहिलेको भन्दा विकसित सभ्यताले गरेको थिएन।

राहु र केतु

खासमा राहु र केतु के हुन् भन्ने कुरा अहिले सम्म त्यति स्पष्ट छैन। ज्योतिषले यिनिहरुलाई छायाँ ग्रह भनेर भनेको छ। तिनीहरूको ज्योतिषले गणना गरेको अवस्थिति हेर्दा अहिले सम्म पत्तो लागेको छैन। भन्नलाई पृथ्वीले सूर्यलाई घुम्ने कक्ष र चन्द्रले पृथ्वीलाई घुम्ने कक्ष एक आपसमा काटिएको बिन्दु भन्ने पनि गरिन्छ। 

यसको कारणले सूर्य र चन्द्र ग्रहण लाग्छ र यी छायाँ ग्रह हो भनेको हुनाले कतै सूर्य र चन्द्र ग्रहणमा सूर्यमा र चन्द्रमा परेको छायाँलाइ त भनिएको होइन? भन्ने आशङ्का उत्पन्न हुन्छ। हामीलाई थाहा भइसक्यो कि चन्द्रग्रहणमा पृथ्वीले सूर्यको प्रकाश छेक्दा पृथ्वीको छायाँ चन्द्रमामा पर्छ। सुर्य ग्रहणमा पृथ्वी र सूर्यको बीचमा चन्द्रमा आउँछ अनि चन्द्रमाले सूर्यको प्रकाश छेक्छ।

ग्रहहरूको व्यवहार

ग्रहहरूको व्यवहार र आपसी समन्धहरु पनि मिथकहरुमा नै आधारित छन्। जस्तो बुध चन्द्रमा र बृहस्पति पत्नी ताराको अवैध समन्धबाट जन्मिएको व्यक्तिको चित्रण गरिएको छ। शनिलाई सूर्य पुत्रको रुपमा चित्रित गरिएको छ। 

गुजमुजे तारामण्डल (Pleiades) जो सात दिदीबहिनीका कथा, त्यसैको आडको अर्को तारामण्डल शिकारी तारामण्डल (Orion) अनि भालू तारामण्डल (Ursa Major) बीचका कथा उत्तर अमेरिकी रैथाने समुदायमा पनि चलेको पाइन्छ। 

शिकारी (Orion) वृष (Taurus) तथा गुजमूजे (Pleiades) तारामण्डल जसको मिथक हरेक सभ्यतामा पाइन्छ।

राहु र केतु झुक्याएर अमृतपान गर्दा सूर्य चन्द्रको इशारामा गला काटिएको हुनाले सूर्य र चन्द्र ग्रहणमा राहु केतुको उपस्थितिको जनाइन्छ। सुर्य र राहु जब एउटै राशिमा अवस्थित भए ग्रहणदोष योगको विश्लेषण गरिन्छ। यसरी मिथकको आधारमा ग्रहको समन्ध, तारामण्डलका समन्धहरुको विश्लेषण गरिन्छ। 

तारा हाइड्रोजनको डल्लो, चन्द्र र बुध चट्टानी पिण्डहरू हुन्। मिथकले ग्रह र तारामण्डलको बीचको समन्धहरु परिभाषित गर्ने कार्य वैज्ञानिक हुन सक्दैन।

यसरी ज्योतिषको राशि र ग्रह जस्ता आधारभूत संरचना नै वैज्ञानिक छैन। यसले तारामण्डलहरुको अवधारणा नै बुझ्न सकेको छैन भने ग्रहहरूको वर्गीकरण त झनै हास्यास्पद छ। त्यसैले फलित ज्योतिष जुन यस्तो अवैज्ञानिक विधिमा आधारित छ त्यसलाई विज्ञान मान्न सकिँदैन। कुण्डली निर्माण, ग्रहको अवस्थिति, चाल तथा संक्रमण र आपसी मैत्रिसमन्ध, आपसी योग समन्ध लगायत यसका अवैज्ञानिकताको विषय सहित यसका मनोवैज्ञानिक पाटोहरुको चर्चा लेखमा विस्तृत रुपमा गर्ने नै छु।

Share:

Read More

ब्रह्माण्डको एक वर्षे यात्रा

हामीले यो ब्रम्हाण्डको आयु १३ अर्ब ८०  करोडलाई १ बर्षको फ्रेममा झार्ने हो भने मान्छेले यो ब्रम्हाण्डमा आफ्नो हैसियतको पत्तो पाउछ र आफ्नो जन्म, आफ्नो सभ्यता आफ्ना भगवानहरु ज्ञान बिज्ञानहरु ब्रम्हाण्डको विशालताको अगाडि कती तुच्छ छन भनेर बुझ्न सकिन्थ्यो। 

यही प्रयास वैज्ञानिक Carl Sagan ले आफ्नो पुस्तक The Dragons of Eden (1977) मा गरेका छन् जसलाई हामी Cosmic Calendar भनेर चिन्छौ। Sagan ले यो ब्रह्माण्डको शुरुवात देखि अहिले सम्मको १३ अर्ब ८० करोड वर्षलाई एक वर्षमा घनीभूत गरेर अर्थात् जनवरी १ तारीखको शुरुवात मध्यरात ००:००:०० बजे बाट शुरू गरेर डिसेम्बर ३१ को मध्यरात २३: ५९:५९ मा अहिलेको समयलाई राखेका छन्। ब्रम्हाण्डमा घटेका प्रत्येक घटनालाइ त्यही एक वर्षको अन्तरालमा हेर्दा कस्तो देखिन्छ त्यही यात्रा हामी पनि शुरू गरौँ।

                                                                 Carl Sagan

शुरु गरौ यो ब्रम्हाण्डको १ वर्षे यात्रा

यदी व्रम्हाण्डको सुरुवात १ जनवरी ००:०० मा BigBang बाट भयो भने अहिले हामी डिसेम्बर ३१ को सिमान्त मध्यरात्री अर्थात मध्यरात्री भन्दा केही शुक्ष्म समय अघी छौ। यो स्तरमा ४३७.५ बर्षको १ सेकेण्ड, १५ लाख ७५ हजार बर्षको १ घण्टा र ३ करोड ७८ लाख बर्षको १ दिन हुन्छ। 

यसरी हामीले व्रम्हाण्डलाई हेर्ने हो भने १ जनवरी ००:०० मा बाट सुरु भएको हाम्रो व्रम्हाण्डमा १४ जनवरीमा पहिलो गामा किरणको प्रस्फोट(first Gamma ray bursts) भयो, २२ जनवरीको दिन पहिलो आकाशगंगा बन्यो, १६ मार्चको दिन हाम्रो आकाशगंगा Milky Way बन्यो भने २ सेप्टेम्बरमा सुर्यमण्डल अनी ६ सेप्टेम्बरमा पृथ्वीको चट्टानी स्वरुप बन्यो।

१४ सेप्टेम्बरमा पृथ्वीमा पहिलो जीवनको प्ररम्भिक अंश पैदा भयो, २१ सेप्टेम्बरमा पहिलो जीवनको Prokaryotes सुरुवात भयो। ३० सेप्टेम्बरमा सुक्ष्म बनस्पतिय जीवनले फोटोसेन्थेसिस Photosynthesis प्रकृया सुरु गर्‍यो जसले पृथ्वीको वातावरणमा २९ अक्टोबर सम्म अक्सिजनको आवश्यक मात्रा पैदा गर्‍यो। ९ नोवेम्बरमा बहुकोषको बिकास भयो भने ५ डिसेम्बरमा पहिलो बहुकोषिय जीवनको शुरुवात भयो। 

१७ डिसेम्बरमा माछा, २० डिसेम्बरमा स्थल वनस्पती, २२ डिसेम्बरमा उभयचरहरु, २३ डिसेम्बरमा सरीसृपहरु, २५ डिसेम्बरमा डाइनोसोर, २६ डिसेम्बरमा स्तनधारी जनावरहरु, २७ डिसेम्बरमा चरा, २८ डिसेम्बरमा फूलहरु पैदा भए। 

३० डिसेम्बरमा मानवको पहिलो पुर्खा, ३१ डिसेम्बरको बिहानको ६:०५ मा हाम्रो बादर पुर्खा, राती २२:२४ मा ढुङ्गाका औजार बनाउन मानिसले जान्यो, राती २३:४४ मा आगो बाल्न जान्यो, २३:५५ मा आधुनिक मानवको बिकास भयो, २३:५९:३२ मा बल्ल कृषिको बिकास भयो, २३:५९:४७ मा तामा पित्तलका भाडाकुँडा बनाउन जानियो, २३:५९:४९ मा लेख्न अक्षरहरुको बिकास भयो, २३:५९:५४ मा बुद्ध जन्मिए, २३:५९:५५ मा येशु, २३:५९:५६ मा मोहम्मद र ४३७.५ बर्ष देखी २३:५९:५९ लाग्यो र अहिले ००:०० बाट सिमान्त समयमा हामी छौ। 

यो प्राणी मान्छे आधुनिक स्वरुपमा आएको ५ मिनेट भयो, यसका भगवानहरु कृष्ण डिसेम्बर ३१ को २३:५९:४९ तिर, २३:५९:५४ मा बुद्ध जन्मिए, २३:५९:५५ मा येशु, २३:५९:५६ मा मोहम्मद, यसका महान भनाउदा राजनीतिज्ञहरु जन्मेको २३:५९:५९ मै हो। यसरी जति पनि मानव सभ्यता छ त्यो ब्रह्माण्डको एक वर्षे अवधिको अन्तिम दिनको अन्तिम सेकेन्डमा घटित भएको हो।

यही एक सेकेन्डमा यस प्राणीले पृथ्वीको २ तिहाइ प्रकृति त सखाप पारिसक्यो। ५ सेकेन्ड देखी १० सेकेन्ड भित्र जन्मेका यस्का भगवानहरुको लागि यो आफू आफूमा युद्धरत छ। यसले बुझेकै छैन कि मानव सभ्यताको विकास पृथ्वीको जीवनको नगन्य समयमा भएको छ। 

Share:

Read More

एउटा "बहुलाहा" र "आइमाई कुरा"ले बदलिदिएको भूगर्भशास्त्र

आज सगरमाथाको उचाई, कालीगण्डकीको किनारमा भेटिएका शालिग्राम भनिने ढुङ्गाहरूमा कोरिएका चित्रहरू र आङ्ग सिरिङ्ग हुने गरी जाने भूकम्पका धक्काहरू आदिको बारेमा हामी धेरै जानकार छौ। अन्धविश्वासीहरुले जे भने पनि आज टेक्टोनिक प्लेट्स (Tectonic plates)हरुको आपसमा भएका लगातारको घर्षण नै यसको जिम्मेबार हो भन्नेमा आज कुनै शंका छैन।

आजभन्दा २५१ मिलियन देखि ६५ मिलियन वर्ष पहिले नेपाल मात्र होइन पुरै हिमालयको कुनै अस्तित्व थिएन। थियो त मात्र विशाल टेथिस सागर (Tethys sea)। दक्षिण तिरबाट लगातार सर्दै आएको भारतीय प्लेटले विशाल तथा सापेक्षित स्थिर युरेसियन प्लेटको मुन्तिर घुस्न थाल्यो अनि त्यही क्रममा हिमालयको रचना भयो। आज काली गण्डकीका किनारमा भेटिएका ती शालिग्रामहरु वृन्दाद्वारा श्रापित विष्णुका अवतार होइनन् ती त्यही टेथिस सागरमा समुन्द्री जिवका जिवाषेशहरु हुन्।

यहाँ मात्र होइन यो पृथ्वीमा स्थित चाहे महादेशहरु हुन् या महासागरहरु हुन् सबै तिनै टेक्टोनिक प्लेट्स माथि अवस्थित छन्। तिनीहरूको निरन्तर गतिशीलताले पृथ्वीको भौगोलिक आकार परिवर्तनशील छ। आज यो कुरा हामीलाई सामान्य लाग्छ तर आज भन्दा सय वर्ष अघि यो कुरो हास्यास्पद ठानिन्थ्यो। जब एउटा साधारण जर्मन भूगर्भशास्त्री अल्फ्रेड वेजनरले Alfred Wegener (१८८०–१९३०) ले यसको प्रस्ताव राख्दा वैज्ञानिक जगत समेतले बहुलाहा भन्दै उनको खिल्ली उडाएको थियो।

                             अल्फ्रेड वेजनर : Alfred Wegener          

कथा त्यतिबेला शुरू हुन्छ जब मौसमविद् तथा भू विज्ञानी Alfred Wegener ले अफ्रिका तथा दक्षिण अमेरिका महादेशको नक्शा हेर्दै थिए। उनलाई कता कता ती महादेशहरुका आमुन्ने सामुन्नेका किनारहरू एक आपसमा ठ्याक्क मिल्छन् जस्तो लाग्यो जसरी jigsaw 🧩 पजलका टुक्राहरु मिलाए जस्तै गरी। हुन पनि दक्षिण अमेरिकाको पूर्वी किनारा र अफ्रिका महादेशको पश्चिम किनारालाई आपसमा मिलाइदिने हो भने ती आपसमा फिट हुन्छन्। फेरि दुवै महादेशमा ती किनारहरुमा पाइने जिवाशेषहरु मात्र नभई वनस्पति र जिवहरुमा भएको समानता देखेर उनलाई लाग्यो यो विशाल आन्ध्र महासागरका दुई किनाराहरु एक आपसमा टुक्रिएर सर्दै सर्दै गएर हालको अवस्थामा आइपुगेका हुन्।

उनले त्यो दुई महादेश मात्र नभई अहिले रहेका सबै महादेशहरुको अध्ययन गर्दै उनले के परिकल्पना गरे भने यी सबै महादेशहरु शुरुमा एकै ठाउँमा जोडिएको विशाल महादेश हुनु पर्छ। उनले त्यो विशाल महादेशको नाम Pangaea प्यान्जिया राखे जुन प्राचीन ग्रीक भाषाबाट व्युत्पत्ति भएको हो जसको अर्थ हुन्छ "सम्पूर्ण जमीन।"

                                  विशाल महाद्वीप प्याञ्जिया 

Wegener का अनुसार करोडौँ वर्षको अन्तरालमा त्यो विशाल महादेश टुक्रीएको हुनुपर्छ र बिस्तारै बग्दै या सर्दै छुट्टिएर अहिलेको जस्तो संरचना बनेको हो। Wegener को यो प्रस्ताव १९१२ मा जव आयो तव अन्य क्षेत्र मात्र नभई विज्ञान कै क्षेत्रमा नै सबै भन्दा हास्यास्पद कुरा बन्यो। कसैले यो कुरामा चासो दिएनन्, समयको अन्तरालमा त्यसलाई भुलाइयो।

अहिले विभिन्न तथ्यगत प्रमाणहरू हुँदा हुँदै त अझै पनि अन्धविश्वास अझ विशेष गरी धार्मिक अन्धविश्वासमा परेर कतिपय प्राकृतिक परिघटनाहरुलाई दैवीय दृष्टिकोणबाट हेर्दै खिल्ली उडाइन्छ भने त्यो त कसैले कल्पना गर्न नसकेको परिकल्पना थियो। विशाल आन्ध्र महासागर अनि विशाल महादेश हेर्दै त्यो सर्दै गएर त्यहाँ पुगेको भनेर किन मानिसहरू पत्याउँथे र। यहीँ पनि शालिग्राम विष्णुको अवतार होइन समुन्द्री जीवको जिवाशेष हो भन्यो भने अहिले युरोपियन दलाल देखि धर्म विरोधी बिल्ला लगाउन मानिसहरू तयार नै छन्। त्यस्तै अन्धविश्वास हिमालय पर्वतको रचना देखि भूकम्प सम्म छ। शिक्षित र विज्ञानकै क्षेत्रका मान्छेहरूले सगरमाथाको उचाइको .८६ मीटरको खिल्ली उडाएको धेरै समय भएको छैन। जसले भूगर्भ विज्ञानमा ठूलो महत्व राख्छ।

        शालिग्राम : समुन्द्री प्राणीका जिवाशेषहरु हुन्, जसलाई विष्णुको अवतारको रुपमा पुजिन्छन्

जसरी पृथ्वीको सुदुर गहिराइमा भएको निरन्तर हलचल जसले बाहिरी सतहमा देखिएका विशाल भूखण्डहरुलाई निरन्तर चलायमान गराइरहन्छन् र नवनिर्माणको प्रक्रिया चलिरहन्छ त्यस्तै Wegener को मस्तिष्कमा पनि त्यस्तै हलचल चल्यो होला जब उनले दुई महादेशका किनारा देखे होलान्। पृथ्वीको गर्भमा हुने विभिन्न प्रक्रियाले विशाल महादेश प्यञ्जिया टुक्रेर अहिलेको अवस्थामा आएको हो भन्ने उनको परिकल्पना बाहिर निस्किँदा पुराना कति मान्यताहरुको जग हल्लियो जसरी कपर्निकस र ग्यालिलियोको कुराले चर्चका जग हल्लिएका थिए। प्रतिक्रिया त्यस्तै भयो। 

Wegener सबैको लागि बहुलाहा सावित भए। आलोचना र ठट्टा–मजाकको एउटा पात्र जसले जताततै भोग्ने त छँदै छ व्यङ्ग बाण र उपहासको सामना त वैज्ञानिक जगतमा पनि गर्नु पर्यो, चार्ल्स डार्विनका क्रम विकासका सिद्धान्त देखि जलवायु परिवर्तनका मुद्दाहरूमा जसरी अहिले प्रतिक्रियाहरु भेटिन्छन्। 

हुन त ब्राजिल एक समयमा विशाल आन्ध्र महासागर पारी पश्चिम अफ्रिकाको भाग नाइजेरिया क्यामरुन सङ्गै थियो भन्दा चित्त बुझाउन पनि गाह्रो नै हुन्थ्यो होला। चरम उपहास र आलोचना झेले पछि उनका गुरु र हुनेवाला ससुरा Wladimir Köppen ले अहिले नै यसरी अगाडि बढ्नु उपयुक्त होला र? सुझाव दिएका थिए। Wegener ले जवाफ दिएका थिए, "पुराना मान्यताहरुलाई बाहिर हुर्राई दिन संकोच गर्नु हुँदैन यदि त्यहाँ स्पष्ट आवश्यकता देखियो भने चाहे त्यसको लागि जस्तो सुकै परिस्थितिको सामना गर्नु परोस्।"

उनी Marburg University का अवैतनिक प्राध्यापक थिए त्यो पनि उनको विशेषज्ञता भूगर्भशास्त्रको होइन उनी त मौसम विज्ञान र अन्तरिक्ष विज्ञानको थियो। आफ्नो विषय भन्दा बाहिर गएर पृथ्वीको नक्साको तस्बिर काटेर एक आपसमा जोडेर यो पहिला एउटै महादेश हुनु पर्छ भन्नु एक प्रकारको हास्यास्पद पागलपन नै हुन सक्छ। तर Wegener विषयगत सीमा भन्दा बाहिर निस्कन चाहन्थे। उत्तर ध्रुवीय क्षेत्र जस्तो कठिन क्षेत्रको गहन अन्वेषण गरेका Wegener त्यसै हार मानिहाल्ने मान्छे पनि कहाँ थिए र।

उनले महादेशहरुका नक्साहरू काटेर एक अर्कोमा मिलाएर विशाल महादेश प्याञ्जियाको आकारको परिकल्पना मात्र त कहाँ गरेका हुन र, उनले छुट्टाछुट्टै महादेशका समुन्द्री किनारका प्राणी तथा वनस्पतिहरूको तथ्य पनि जम्मा गरेका थिए। अष्ट्रेलिया र दक्षिण अमेरिकी Marsupials (ती स्तनधारी प्राणी जसले बच्चालाई पेटमा रहेको थैलीमा राखेर हुर्काउँछन् जस्तो कङ्गारु) प्राणिहरूमा समानता थियो भने उनीहरूलाई रहने परजीवी फित्ते जुकाहरुको संक्रमण समेत उस्तै थियो। त्यसैले उनले यो दावी गरे कि यो विशाल महादेशलाई पृथ्वीको कुनै शक्तिले पत्रिका च्याते जस्तै धरर च्यातेको हो।

               प्राणी तथा वनस्पतिहरूको विस्तारलाई एउटै महाद्वीपीय व्याख्या गर्न सकिन्छ

Wegener ले यो प्रक्रियालाई Continental Displacement (महाद्वीपीय विस्थापन) भन्दै Frankfort Geological Association मा १९१२ को लेक्चरमा प्रस्तुत गरे। यसमा त्यति साह्रै कसैले गम्भीर ध्यान दिएनन्। उनले यसलाई एउटा आर्टिकल को रुपमा पनि छपाए तर उपहास बाहेक कुनै गम्भीर ध्यान कसैको त्यसमा पनि गएन। पहिलो विश्वयुद्धमा जर्मनीको पक्षमा युद्धमा भाग लिँदा उनी घायल भएका थिए। 

उपचार पश्चात उनले १९१५ मा यसको पृथ्वीको यो अद्वितीय प्रक्रियाको बारेमा एउटा पुस्तक लेखे The Origin of Continents and Oceans जुन जर्मन भाषामा थियो र पछि १९२२ मा यो अङ्ग्रेजीमा पनि छापियो। त्यस पछि त मानौँ बम नै विस्फोट भयो। विश्वयुद्धमा पराजित जर्मनको लेखाइ त्यो पनि महाद्वीपको सराई Continental drift सबै तिर बाट तिखो प्रतिक्रिया र उपहास आउन थाल्यो।

                      Wegener ले बनाएको Continental drift को नक्सा 

बाहिर त जर्मनीलाई यसै घृणा गरिन्थ्यो जर्मनी भित्रै पनि यो विचारलाई Moving Crust Diseases, Wandering Pole Plague भनेर उपहास गरियो भने ब्रिटिशहरुले काजग काटेर महादेशको निर्माण गरे जस्तो साँच्चैको गर्नको लागि शक्ति पृथ्वीमा कसरी पैदा हुन्छ भनेर उपहास गरियो भने Royal Geographical Society मा "शायद त्यो शक्ति Professor Wegener आफैले आत्मघाती विस्फोट पो गरेर दिएका हुन कि" भन्दै उपहास गरियो। 

अझ अमेरिकीहरू यसमा अझै कडा प्रतिक्रिया जनाउथे। यसलाई जर्मन छद्म विज्ञान (German Pseudoscience) भन्थे र Wegener आफै यसको नशामा लठ्ठिएका छन्। Chicago का भूगर्भ शास्त्रीहरु त भन्थे Wegener को कुरो पत्याउने हो भने त हामीले ७० वर्षमा जे जे सिकेका छौ ती सबै रद्दीको टोकरीमा फालिदिए हुन्छ। 

अब Wegener को त्यो परिकल्पनालाई उनीहरूले एक काल्पनिक परीको कथा नै बनाइ छाडे। दोस्रो विश्वयुद्ध ताका सम्म पनि पुराना भूगर्भशास्त्रीहरु नयाँ आउनेहरुलाई Wegener को महाद्वीपको सराईको सिद्धान्तमा रुचि देखाउनु मात्र पनि तिमीहरूको भविष्य अन्धकार हुन्छ भन्दथे।

Wegener यी उपहास र आक्रमणबाट विचलित त भएनन्। बरु आफ्नो अध्ययनलाई अगाडि बढाउँदै लगे। उनले सकेसम्मको प्रमाणहरू जुटाउँदै चाहे ती जैविक हुन् या भुगर्भिय क्रियाकलापहरू नै हुन् आफ्नो सिद्धान्तलाइ लगातार परिमार्जन गर्दै लगे। १९२९ मा यसको अन्तिम संस्करण प्रकाशित गरे।

१९३० मा ग्रीनल्याण्डमा एक वैज्ञानिक अभियान कै क्रममा उनको मृत्यु भयो। उनी सङ्गै गएका साथी Rasmus Villumsen ले उनीलाई त्यही हिउँमा समाधिस्त गरेर अघि बढेका रहेछन् र उनी पनि हिउँमै हराए। छ महिना पछि उनका भाइले Wegener को समाधि पत्ता लगाए अनि १०० मीटर पर उनको डायरी।

            Greenland मा आफ्ना साथी Villumsen सङ्ग Wegener आफ्नो अन्तिम वर्षमा

उनी अत्यधिक धूम्रपान गर्थे र उनको मृत्यु हृदयाघातबाट भएको थियो। उनको मृत्यु हुँदा उनी ५० वर्षका थिए। उनको शव फेला पार्दा भनिन्छ उनको आँखा खुल्ला थियो मुहारमा मुस्कुराएको जस्तै शान्ति थियो। उनी सङ्गै गएका साथी Villumsen मात्र २३ वर्षका थिए। दुवै ग्रीनल्याण्डको हिउँमा जीवन बिसाए।

उनको यो महाद्वीपीय सराईको अवधारणा फेरि चर्चामा आयो। युद्धमा प्रयोगमा आएका विभिन्न प्रविधिहरु वैज्ञानिक अध्ययनको लागि प्रयोगमा ल्याउने क्रम बढ्दै थियो। कतै आणविक हतियारको परीक्षण तथा प्रयोग पत्ता लगाउन भूकम्प मापन गर्ने Seismometers, पनडुब्बीहरु पत्ता लगाउनको लागि प्रयोग गरिने Magnetometers हरुका तथ्यहरु वैज्ञानिक अनुसन्धानको लागि पनि उपलब्ध हुन थालेका थिए। 

यी प्रविधिहरूको प्रयोगले वैज्ञानिकहरुले के पत्ता लगाए भने भूकम्पहरु पृथ्वी भरी जहाँ तहाँ समान रूपले जाँदैनन्। केही क्षेत्रहरूमा भूकम्पहरु आश्चर्यजनक रूपले अत्यधिक जान्छन् भने समुन्द्रको गहिराईहरुमा पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रमा विचित्रको विविधता छ।

अब अनुसन्धानकर्ताहरुले Wegener का अवधारणाहरु सङ्ग मिल्दो तथ्यहरु पत्ता लगाउन थाले जसले पृथ्वीको crust साधारणतया २० वटा टेक्टोनिक प्लेट्समा विभाजित भएको हुनुपर्छ भन्ने तिर इङ्गित गरेको थियो। 

ज्वालामुखीबाट समुन्द्रमा मिसिएको लाभा (Lava) सेलाउँदा कतिपय खनिजहरू पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्र अनुसार निश्चित दिशामा फर्किएका हुन्छन्। त्यसको अध्ययनबाट के थाहा भयो भने पृथ्वीको चुम्बकीय क्षेत्रमा कालान्तरहरुमा परिवर्तन भइरहेछ जसले पृथ्वीको सुदुर गहिराइमा निरन्तर हलचल छ जसले टेक्टोनिक प्लेट्सलाइ चलायमान गराइरहेछ।

यो पनि पढ्नुहोस् "पृथ्वी: निरन्तर गतिशीलता"

आइमाई कुरा

जब टेक्टोनिक प्लेट्स र महाद्वीपीय सराईको कुरा जव आउँछन् एउटी महिला वैज्ञानिकको नाम पनि सङ्गै आउँछ। उनी थिइन् अमेरिकी भूगर्भविद् Marie Tharp(१९२०–२००६)। Wegener को अवधारणाले चर्चा पाउनुको पछाडि एउटा नक्साको विशेष हात रहेको भन्न सकिन्छ। त्यो नक्साले हामीले यो पृथ्वीलाई हेर्ने हाम्रो दृष्टिकोणलाई सम्पूर्ण रुपमा परिवर्तन गरिदियो भन्न सकिन्छ। 

                                        Marie Tharp             

१९५३ मा एक युवा भूगर्भशास्त्री Marie Tharp ले समुन्द्रको पिँधको नक्सा कोरेकी थिइन् जसले Wegener को महाद्वीपीय सराईको (Continental drift) अवधारणालाई पूर्ण रुपमा समर्थन गर्थ्यो।

१९२० मा अमेरिकामा जन्मिएकी Marie Tharp का पिता U.S. Department of Agriculture मा कार्यरत माटोको सुपरिवेक्षक थिए।त्यही पृष्ठभूमिले उनलाई पनि माटो सङ्ग जोडेको हुनु पर्छ। त्यो समय महिलाहरुलाई अन्य क्षेत्रमा त परै जाओस्, विज्ञानकै क्षेत्रमा पनि सहज रुपमा स्वीकार गरिदैनथ्यो। 

१९२० देखि १९७० सम्मको अवधिमा जम्मा ४ प्रतिशत महिलाहरुले भूविज्ञानको क्षेत्रमा विद्यावारिधी थिए। विज्ञानका सबै क्षेत्रमा त्यस्तै हालत थियो। विज्ञानका क्षेत्रमा कार्यरत महिलाहरु पनि बाहिर देखिँदैनथे या समुह या संस्था आफैले देखिन दिँदैनथ्यो। तैपनि उनी असाधारण प्रतिभा भएकाले नै होला, उनीले आफूलाई अब्बल उभ्याएकी थिइन्।

१९४० को विश्वयुद्धका बेला उनीले काम गर्ने अवसर पाइन्। University of Michigan बाट भू विज्ञानमा स्नातकोत्तर गर्न सफल भएकी उनी पुरुषहरूले समेत झन्झट मान्ने भूगर्भविद् को भुमिकामा आफूलाई उभ्याएकी थिइन्। त्यो बेलाको समयमा Wegener को अवधारणाले सबैको टाउको तताएको थियो। Wegener को आलोचनामा सबै भन्दा बढी कस्सिएर लागेका अमेरिकी भूगर्भविद्हरु नै थिए। पृथ्वीको क्रस्टको बाहिरी सतह भन्दा भित्र त्यति अध्ययन गरिएको पनि थिएन न समुन्द्रको पिँधको नै कुनै अध्ययन गरिएको थियो।

Lamont lab का संस्थापक Maurice Ewing लाइ कार्यालय र म्युजियम भित्र बसेर भौगर्भिक अध्ययन गर्न अब दिक्क लागि सकेको थियो। उनले अब अध्ययन समुन्द्रको पिँधमा हुने भौगर्भिक क्रियाकलापलाइ तत्कालीन प्रविधिको सहायताले सम्पन्न गर्ने तर्फ बढाए। Sonar (sound navigation and ranging) को प्रयोग युद्धक्षेत्रमा धेरै प्रयोगमा आइसकेको थियो। Lamont lab अब समुन्द्रमा थियो अर्थात् आन्ध्र महासागर।

Tharp त्यही प्रयोगशालाको टेबलमा सीमित भइन्। उनको काम Sonar बाट प्राप्त तथ्यलाई चित्रमा अर्थात् नक्सामा उतार्नु थियो।  यो कार्यको लागि उनी सङ्गै अर्का भूगर्भविद् थिए Bruce Heezen जो Sonar तथ्यहरु सङ्कलन गर्थे अनि Tharp लाइ दिन्थे। Tharp को काम ती तथ्यलाई चित्रमा उतार्नु थियो जुन उनले निरन्तर गर्दै गईन्।

आन्ध्र महासागरको पिँधको नक्सा बिस्तारै उनको अगाडि खुल्दै थियो। तव उनले आफ्नो क्यानभासमा एउटा आश्चर्यजनक संरचना बिस्तारै नक्सामा खुल्दै गएको देखिन्: ओह! विशाल उपत्यका, महासागरको पिँधमा रहेको विशाल पर्वतश्रृङ्खला बीचमा छ यस्तो लाग्छ पृथ्वीको क्रस्ट बिस्तारै च्यतिँदै गइरहेको छ। उनीले झट्ट Wegener र उनको महाद्वीपीय सराईको अवधारणा सम्झिईन् तव पृथ्वीको त्यो प्रक्रिया उनको अगाडी प्रत्यक्ष प्रमाण सहित उनको क्यानभासमा थियो। उनले धेरै पटक तथ्यहरु पुन: परीक्षण गरिन् तर पनि नतिजा त्यही आयो।

     Marie Tharp ले बनाएको समुन्द्री पिँधको नक्सा  जहाँ विशाल पर्वत श्रृङ्खला हरू देखिन्छन्

उनले त्यो कुरा Bruce Heezen लाइ सुनाइन्। १९९९ मा उनले लेखेको निबन्धमा उनी सम्झिन्छिन्, "जब मैले नक्सा Bruce लाइ देखाएँ, उसले ह्या! यो हुनै सक्दैन, यस्ता 'आइमाई कुरा' भनेर तुरुन्त अस्वीकार गर्यो।" उनले आफ्ना दाजुलाई यो कुरा सुनाइन्, दाजुले Wegener को अमेरिकी आलोचना नजिकबाट देखेका हुनाले बहिनीको हालत पनि त्यस्तै नहोस् चाहन्थे त्यसैले उनले धेरै परीक्षण पश्चात मात्र बोल्नु भन्ने सल्लाह दिए।

त्यसपछिका दिनमा एक वर्षसम्म लगातार Tharp काे कामको परीक्षण र नक्सा हेरे पछि Bruce पनि विश्वस्त भयो कि यो Wegener ले भने जस्तै महाद्वीपीय सराई (Continental drift) नै हो। Wegener को अवधारणा सही छ। जुन उपत्यका Tharp ले पत्ता लगाइन् त्यो पृथ्वीको सबै भन्दा ठूलो संरचना अन्तर्गत पर्छ।

Heezen ले १९५६ मा यो अनुसन्धानको प्रकाशन जब गरे त्यसको सबै श्रेय आफैले लिए। ती बेलाका अन्य अनुसन्धानमा जस्तै महिलाहरु पृष्ठभूमीमै अड्किए। उनी आफ्नो निबन्धमा भन्छिन्, "एउटा तस्विरले लाखौँ शब्द भन्दा बढी बोल्छ र त्यही हेरे पछि विश्वास हुन्छ।" अर्थात् Seeing is believing।

                                   Marie Tharp 2006

अहिले त हामी सङ्ग यति धेरै प्रविधि र तथ्यहरु छन् कि कम्प्युटर सिमुलेशन गरेर प्रत्येक कालखण्डमा महाद्वीपहरु कस्ता थिए, कसरी टेक्टोनिक प्लेट्सको गतिशीलताले कुन कालखण्डमा कस्तो हुन्छ सजिलै भनिदिन सक्छौ। अहिले पृथ्वीको परिक्रमा गरिरहेका सयौँ भू उपग्रहहरुको तथ्यहरूले अहिले पृथ्वीको सरञ्चनाहरुको हरेक क्रियाकलापहरू स्पष्ट गर्न सकिन्छ। हामी पृथ्वीका सुदुर गहिराईहरुका रहस्यहरु बिस्तारै खुलाउँदै छौ।

अबको २५० मिलियन वर्ष पछि यी महाद्वीपहरु फेरि एकै ठाउँमा जुट्ने छन् त्यसलाई हामी Wegener ले जस्तै Pangaea Proxima भन्छौँ। त्यतिबेला ठूला ठूला पर्वत शृङ्खला पनि बन्लान् जव अफ्रिकी टेक्टोनिक प्लेट युरोपेली टेक्टोनिक प्लेट सङ्ग घर्षण गर्ला। हामीलाई अहिले ठ्याक्कै भन्न त सक्दैनौँ तैपनि टेक्टोनिक प्लेट्सको गतिशीलताले सबै महाद्वीपलाई एकै ठाउँ Pangaea Proxima मा जोडिदिने छ Wegener लाइ पनि।

Share:

Read More

जलवायु परिवर्तनका मुद्दा निस्तेज गर्ने गम्भीर तथा घातक प्रयास

 

चाहे नेपाल होस् या भारत या अमेरिका लगायत कुनै विकसित मुलुक नै किन नहोस्, वातावरण संरक्षण, जलवायु परिवर्तनका मुद्दामा बोल्नेहरुको बिरुद्ध घृणित अभिव्यक्ति सामान्य भइसकेको छ। यो लगातार तिब्र गतिमा बढ्दै गइरहेको छ। वातावरण र जलवायु परिवर्तन जस्तो संवेदनशील मुद्दामा त्यसैको पक्षमा जायज र वैज्ञानिक आधारमा उठाइएका आवाजहरुको विरुद्धमा व्यक्तिगत स्तरमा उत्रेर निम्नस्तरको गाली गलौज, भद्दा शारीरिक टिप्पणी, यौनिकता माथि निकृष्ट ठट्टाहरु दिनानुदिन सामान्य हुँदै गएका छन्। ती क्रियाकलापहरूलाई बढावा दिनको लागि उद्योगधन्धा मात्र नभई सरकारी संयन्त्र, धार्मिक संघ संस्था र राजनैतिक पार्टीहरुले समेत कस्सिएर लागेका छन्। 

भारतको किसान आन्दोलनको पक्षमा ट्वीट गरेकी स्वीडेनकी किशोरी वातावरण अभियन्ता ग्रेटा थनवर्गको त्यही एक ट्वीटले भारतीय राजनीति पुरै उथलपुथल भएको थियो। भारतमा भगवान जस्तै पुजिने क्रिकेटर सचिन तेन्दुलकर देखि स्वर साम्राज्ञी लता मंगेशकर लगायत धेरै सेलिब्रेटीहरुले एउटै भाषा अनि शब्द संयोजनमा भारतीय एकता र आन्तरिक मामिला भन्दै सार्वजनिक अभिव्यक्ति दिएका थिए। थनवर्गको विरुद्धमा विदेश मन्त्रालय देखि सबै संयन्त्रले अखण्ड भारत र सार्वभौमिकता माथिको आक्रमण भन्दै कोकोहोलो मच्चाएका थिए। अझ प्रकृति पुजक भनेर चिनाउने हिन्दुवादी पार्टी भारतीय जनता पार्टीका समर्थक र कार्यकर्ताहरु त थनवर्ग पाकिस्तानी, कश्मीरी मुस्लिम भएको देखि उनलाई बलात्कार गरेर मार्ने सम्मको विष वमन गर्न भ्याए। यही पृष्ठ भूमिमा भारतीय वातावरण अभियन्ता दिशा रवि नामक युवती राष्ट्रद्रोहको आरोपमा गिरफ्तार भइन्। अहिले उनलाई जमानतमा रिहा गरिएको छ। 

                                      दिशा रविको गिरफ्तारीको विरोधमा गरिएको प्रदर्शन

ग्रेटा थनवर्गले १५ कै उमेर देखि स्वीडेनको संसद बाहिर धर्ना देखि विश्व भरिनै विद्यालय स्तरीय एक विरोध आन्दोलनको लहर ल्याएकी थिइन्। 2019 मा UN Climate Action Summit मा १६ वर्षे ग्रेटाले दिएको How dare you भन्ने सम्बोधन विश्व चर्चित भए पछि ग्रेटालाई होच्याउँदै तात्कालिक अमेरिकी राष्ट्रपति ट्रम्पले ट्वीट समेत गरेका थिए। त्यस पछि उनी विश्वभरि नै ट्रम्पवादीहरुको आँखाको कसिंगर बनेकी थिइन्। 

                             स्विडिस किशोरी Greta Thunberg प्रदर्शनको क्रममा 

फिलिपिन्सकी वातावरण अभियन्ता रिनी करुनुँगनको पनि त्यस्तै अनुभव छ। उनलाई पनि सामाजिक सञ्जाल देखि बाहिर समेत मोटी, भद्दा शरीर भएकी भन्ने देखि लगातार बलात्कारको धम्की आउन थालेपछि देश नै छोड्न बाध्य भएको सुनाउँछिन्। 

नेपालमा पर्यावरण अभियानकर्ताहरुलाई विकास विरोधी भन्ने देखि युरोपियन दलाल आदि लगायत जातिगत, धर्मागत, पेशागत र शारीरिक यौनिक भद्दा टिप्पणी गर्ने कार्य चरम छ। यसको उदाहरण भर्खरै कमलपोखरी, रानीपोखरी आदिको मुद्दामा देखिएको छ भने डोजरे विकासको लागि खोतलिएका डाँडाकाँडा को विषयमा पनि देखिइसकेको छ।

मेक्सिको, होन्डुरस, ब्राजिल, ग्वाटेमाला जस्ता देशहरूमा त वातावरण अभियन्ता देखि आफ्नो बासस्थानको सुरक्षा, वर्षा जंगलको रक्षाको लागि उभिएका कयौँ आदिवासी अभियन्ताहरुको हत्या गरिएको छ भने पूर्वी एसियाका फिलिपिन्स, क्याम्बोडिया, इन्डोनेसिया जस्ता देशको पनि अवस्था त्यस्तै छ। 

                                       अमेजन बर्षावन अहिले तिब्र विनाश भइरहेको छ

ती देशहरूमा रहेका वर्षा जङ्गलहरुको तीव्रतर विनासमा त्यहाँका उद्योगपतिहरूलाइ सरकारले नै सघाएको छ। ती अभियन्ता र आदिवासीहरूको सुरक्षा गर्नु त कता हो कता उनीहरूको हत्यामा सरकारी संयन्त्र नै लागेको आरोप कुनै नौलो होइन। 

                                       इन्डोनेसिया का वर्षाबनको विनाश विश्वमै उच्च छ

भारत मै पनि सदगुरु भनिने जग्गी वासुदेवले पश्चिम घाट स्थित वेल्लियानिरी हिल्स अन्तर्गत हात्तीहरू विचरण गर्ने Elephant Corridor अतिक्रमणको कारणले हात्तीहरुको मृत्युको साथै हात्तीहरू नजिकको बस्तीमा पसेर वितण्डा मच्चाउने कुराको मुद्दा राष्ट्रीय हरित न्यायाधिकरण दक्षिण विभागमा अझै विचाराधीन छ। सत्ता सङ्ग साँठगाँठ गरेर ईशा फाउन्डेसनको अनधिकृत अतिक्रमणको विरुद्धमा आवाज उठाउनेहरुको आवाज दबाइएको आरोप उनलाई पनि लाग्छ। 

अभियन्ता मात्र होइन वातावरण पत्रकारहरु पनि यस्तै घृणाजन्य अभिव्यक्तिका शिकार हुनु त साधारण भइसकेको छ भने पछिल्लो १० वर्षमा २० जना पत्रकारहरुको नृशंस हत्या गरिएको छ। पछिल्लो समयको तथ्य हेर्ने हो भने भारतमा ४, कोलम्बियामा २ , मेक्सिको, फिलिपिन्स र म्यानमारमा एक एक जना पत्रकारहरु मारिएका छन्। जुन २०२० मा उत्तर प्रदेशमा शुभम् मणि त्रिपाठीको टाउको मै ३ गोली प्रहार गरेर हत्या गरिएको थियो। उनले हत्या पूर्व प्रसाशन मात्र नभई आफ्नो फेसबुक पोस्ट मै आफ्नो हत्याको सम्भावनाको जानकारी दिएका थिए। 

                                                                       शुभम् मणि त्रिपाठी

धेरै जसो हत्यामा प्रशासनको असहयोग, अझ पीडितहरुमाथि नै उल्टो खेद्ने सरकारी रबैया सबैको सामुन्ने स्पष्ट छ। नेपालमा पनि मिथिला नगरपालिका-५ श्रीपुरका ओमप्रकाशलाई टिपरले किचेर हत्या गरिएको थियो। सो हत्या त्यहीका बालुवा तस्करले गराएका थिए। उनी अवैध बालुवा उत्खनन रोक्न घटनास्थल गएका थिए।

                                                                              ओमप्रकाश 

२०१८ मा बुर्नियोको जेलमै हत्या गरिएका पत्रकार मोहम्मद युसुफलाइ स्थानीय पाल्म तेल उद्योगलाइ बद्नाम गरिएको आरोप लगाएर जेल पठाइएको थियो। फिलिपिन्समा कार्यरत अमेरिकी वातावरण पत्रकार ब्रेन्डन ली लाइ धेरै हत्या प्रयास पश्चात अगस्ट २०१९ मा एम्बुसमा पारी गोली हानेर हत्या गरिएको थियो।२०१९ मै दक्षिणी सुडानका जोसेफ ओडुहा लाइ सरकारले नै पक्रिएर चरम यातना दिए पछि देश नै छोडेर उनी भाग्नु पर्यो भने कोलम्बियाका वातावरण वातावरण पत्रकार Alberto Castaño  र María Lourdes Zimmermann दुवै हत्याको सम्भावना देखे पछि देश छोडेर भागे। 

                                                      Brendon Lee

अभियन्ता र पत्रकार माथि मुद्दा, हत्याको मामिलामा सबै भन्दा अगाडि भारतको नाम आउछ। पछिल्लो समय ४ जना पत्रकारको हत्या, ४ सांघातिक आक्रमण अनि ४ वटा मुद्दा प्रशासनमा दायर गरिएको छ। ती सबैमा बालुवा माफियाको हात रहेको छ। चीनको Fujian मा भएको औद्योगिक फोहोरको बारेमा कभरेज गरेको भन्दै पत्रकार Zhou Chen लाइ २०१८ मा प्रशासनबाट नै खुला धम्की दिइएको थियो।

जापानको फुकुशिमा आणविक भट्टीको दुर्घटनाको बारेमा कभरेज गर्ने पत्रिका माथि राम्रै दबाब सरकारी पक्षबाट गरिएको थियो २०२० को ओलम्पिक जुन कोरोनाको कारणले स्थगित भयो सो आयोजनालाई असर पर्छ भन्ने डर सरकारी पक्षले महसुस गर्यो। अहिले फुकुशिमा आणविक भट्टीको दुर्घटना पश्चात प्रदूषित भएको पानी लगायतका अन्य पदार्थ समुन्द्रमा मिसाउने जापानी फैसलाको विश्वव्यापी आलोचना भइरहेको छ। गृष्म ओलम्पिक खेलको आयोजक राष्ट्र जापानले सोही खेलको आयोजनाको पृष्ठ भूमिमा सो निर्णय लिएको छ। 

            फुकुशीमा: रेडियोधर्मी प्रदूषित पानीका ट्याङ्कीहरु जुन अब प्रशान्त महासागरमा छोडिने छ

अझ इजिप्टकी महिला पत्रकारको त अझ गम्भीर अनुभव छ, उनको सरकारी काम देखि विमानस्थलको चेकिङमा समेत उनलाई नियोजित दुर्व्यवहार गरिन्थ्यो। कारण थियो उनले मुगा तस्करीको बारेमा कभरेज गरेकी थिइन्। 

यसमा फ्रान्स र बेलायतको प्रसङ्ग पनि कम छैन। Alexandre-Reza Kokabi लाई २०१९ मा बेलायतमा र फ्रेन्च पत्रकार Hugo Clément जसले कोइला खानीको कभरेज गरेका थिए उनलाई फ्रान्समा पक्राउ गरेर घण्टौं राखिएको थियो। फ्रान्समा स्वतन्त्र लेखक Inès Léraud लाइ सघन खेतीको वातावरणीय असर भन्ने आलेखको लागि पटक पटक मुद्दा चलाइएको थियो। २०१७ मा थाइल्याण्डमा Pratch Rujivanarom नामक पत्रकारलाई पानीको प्रदूषणको बारेको लेखको लागी गम्भीर मुद्दा चलाइएको थियो।

                                   वेष्ट भर्जिनिया: कोइला खानीको लागि गरिएको विनाश

यी सबै प्रसङ्गहरु विश्लेषण गर्ने हो भने उद्योगी क्षेत्रले मात्र होइन सरकार धार्मिक संघ संस्थाहरुले वातावरण र जलवायु परिवर्तन अभियन्ता र पत्रकारमाथि एक प्रकारको धर्मयुद्ध नै शुरू गरेका छन्। अहिले समाजको हरेक तप्कामा यही संदेश पुगेको छ। 

चीन भारत जस्ता देश मात्र नभई नेपालमा नै पनि वातावरण संरक्षण र जलवायु परिवर्तनको बारेमा आवाज उठाउनेलाइ अमेरिकी र युरोपियन शक्तिकेन्द्रबाट संचालित देख्छन् र त्यही अनुसार उनीहरुलाई सरकार समाजको हरेक तप्काबाट जोखिम उत्पन्न गराउन उद्धत छन्। त्यही युरोप अमेरिकामा पनि सरकारी, उद्योगी र समाजले वातावरण र जलवायु परिवर्तनको मुद्दामा आवाज उठाउनेहरुको हालत उस्तै बनाएका छन्। त्यहाँ पनि जोखिमको स्तर उस्तै छ। 

अहिले विशेष गरी वातावरण र जलवायु परवर्तनसम्बन्धी मुद्दाहरूलाई दबाउन धार्मिक आस्थाको सहायता लिने जस्तो निकृष्ट कार्य दिनानुदिन बढ्दै गइरहेको छ। विशेष गरी भारतीय सरकारी रबैया त्यस्तै देखिन्छ। सरकारी र उद्योगीको एक संयुक्त प्रयास हरेक क्षेत्रमा देखिन्छ चाहे त्यो सामाजिक सञ्जाल होस् या भौतिक परिस्थिति होस्। 

हामीले कुनै निष्कर्षमा पुग्नु अगावै बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने वातावरण र जलवायु परिवर्तनका जोखिम भोलि हाम्रै आउँदो पिँढीले भोग्नु पर्ने नियति स्पष्ट छ। त्यसैले हामी आफै स्व: फूर्त यो अभियानमा जोडिने या आफ्नै अभियान नथाल्ने हो भने भविष्य भयानक छ। अझै पनि केही पुँजीपति, उद्योगी र दलाल पुँजीवादी सरकारी संयन्त्रको प्रोपागान्डामा भ्रमित भएर वातावरण संरक्षण र जलवायु परिवर्तनको मुद्दालाई दूषित नपारौं। भोलि पछुताउने हामी नै हो।

Share:

Read More

मौरी ! जीवनको आधार

 

मौरी! सानो झोला बोकेर भुन भुन गर्दै परागकण टिप्न र पुष्परस पिउन उडेको एउटा आर्थोपोडा, भनिन्छ यो हामीले खाने एक तिहाई खानामा यसैको योगदान छ। चाहे त्यो फलफूल हुन् या तरकारीहरू या कपास या घाँसे मैदानमा फैलिएका घाँसहरुको जीवनको निरन्तरता किटपतङ्गहरुमै आधारित हुन्छन्। 

फूल फुल्ने वनस्पतिहरुको प्रजनन या नयाँ जीवनको लागि विज उत्पादनको लागि परागसेचन हुनु अनिवार्य छ। फूलहरूको पुरुष अङ्ग पुँकेशर बाट परागकण फूलको स्त्रीअङ्ग स्त्रीकेशर सम्म पुर्याएर गर्भाधानको प्रक्रिया हुँदै विजको उत्पादनमा योगदान यिनै मौरी, पुतली, पतङ्ग आदिले गर्छन्। 

८७.५ प्रतिशत वनस्पतिको परागसेचन प्रक्रिया प्राणीहरूको क्रियाकलापले हुन्छ भने झण्डै ८४ प्रतिशत वनस्पतिहरूको परागसेचन विभिन्न प्रजातिका मौरीहरुले गर्छन्। युरोपियन मह मौरी Apis mellifera परागसेचनमा विश्वमै सर्वप्रथम स्थानमा आउँछ। त्यसैले हामीले खाने एक तिहाई खानामा यिनै मौरीको योगदान छ भनेर भनिन्छ।

                                     Apis cerana

सबै भन्दा महत्वपूर्ण परागसेचक

मौरीहरू किन सबै भन्दा राम्रा परागसेचक हुन् त? उत्तर सजिलो छ: मौरीको जीवनको सबैजसो समय पराग सङ्कलन गर्दैमा बित्छ किनकि मौरीले आफ्ना बच्चाहरूलाई खुवाउने प्रोटिनको मुख्य स्रोत नै यिनै परागहरु हुन्। जब मौरी कुनै फूलमा बस्छ, उसको शरीरमा रहेका रौँहरुले electrostatic forces को माध्यमबाट परागकणहरु आकर्षित गर्छन्। उनीहरूका खुट्टामा रहेका रौँहरुको सहायताले पराग थैलीहरुमा जम्मा गर्छन् अनि आफ्नो गोलामा ल्याउँछन्।

प्रायः एक समयमा एउटा मौरीले वनस्पतिको एकै प्रजातिको फूलहरूको भ्रमण गर्छ त्यसैले वनस्पतिको त्यो प्रजातिको निकै सफल परागसेचन हुने सम्भाव्यता धेरै उच्च हुन्छ। मौरीको फूलहरुलाई भ्रमण गर्ने दर पनि अन्य जीव भन्दा धेरै तिब्र हुन्छ। यस क्रममा मौरीले त्यो वनस्पतिको पनि सफल परागसेचन गराउन सक्छ जुन वनस्पतिको पुरुष अङ्ग र स्त्री अङ्ग छुट्टा छुट्टै फूलमा या बोटमा हुन्छ। 

वनस्पतिको विभिन्न प्रजातिको क्रस परागसेचन गर्दा प्राकृतिक मिश्रित प्रजाति पनि निस्कन्छ। त्यसैले मौरी परागसेचनको मामिलामा सबै भन्दा प्रभावशाली जीव हो भन्दा कुनै अत्युक्ति हुँदैन। यसको लागि मौरीले पनि अमूल्य पुष्परस प्राप्त गर्दछ। वातावरणीय चक्र यसरी नै सन्तुलित हुन्छ।

Amegilla zonata

ठूलो परिवार

विश्वमा २०००० भन्दा बढी प्रजातिका मौरीहरू पाइन्छन् जसलाई सात वटा ठूला परिवारमा बाँडिएको छ। कोई ठूलो गाेला बनाएर समाजमा बस्छन् जस्तो महमौरी (Honey Bee) भमरा (Bumblebee) भने कोई एक्लै पनि बस्छन्। मौरीहरू एन्टारटीका महादेश बाहेक सबै महादेशमा पाइन्छन्। 

हाम्रो घरमा पालिने सानो एसियाली प्रजाति Apis cerana हो भने जङ्गलमा पाइने पातमा गोला बनाउने अझै सानो मौरीलाई कठ्यौरी (Apis florea) भनिन्छ। आजकाल व्यवसायिक रुपमा अलिक ठूलो युरोपेली मौरी (Apis mellifera) पनि अत्यधिक रुपमा पालिन थालिएको छ। 

नेपालमा मह शिकार भनेर वर्षेनी मह सङ्कलन गरिने रिसाहा र निकै ठूलो मौरी जुन विशाल भिरहरुमा गोला बनाएर बस्छ त्यसलाई भिर मौरी (Apis laboriosa), बन मौरी (Apis  dorsata) भनिन्छ। 

                                 Apis dorsata.  image: Wikipedia

यो बाहेक पनि धेरै जातिका मौरी, भमराहरु नेपालमा पाइन्छन् जसले हाम्रो कृषि क्षेत्र देखि बन्यबनस्पतीहरुको परागसेचन गराई हाम्रो खाद्य शृङ्खला देखि जैविक विविधताको सन्तुलन कायम राखेका छन्। यति हुँदाहुँदै पनि मौरीहरुको विनासको क्रम निकै डरलाग्दो छ जसले सम्पूर्ण वनस्पति तथा प्राणी जगत एक गम्भीर सङ्कटको किनारमा उभिएको छ।

मौरीको विनाश: विश्वव्यापी गम्भीर संकट

जलवायु परिवर्तन, बढ्दो कीटनाशक विषादीको प्रयोग र तीव्रगतिमा घट्दै गइरहेको वनस्पतिहरूको कारणले मौरीको सबै प्रकारका जाती प्रजातिहरूको संख्यामा तीव्रतर ह्रास आइरहेको छ। यो ह्रास कुनै एक खास क्षेत्रमा मात्र नभएर विश्वव्यापीरुपमा निकै गम्भीर स्तरमा छ।

२०२० मा गरिएको University of Ottawa को एक अध्ययन अनुसार मौरीको जनसङ्ख्या एक मानव पुस्ताको अन्तरालमा औसतमा ३० प्रतिशत सम्म घटेको छ। यसले परागसेचनको व्यवस्थामा गम्भीर प्रभाव पर्ने स्पष्ट छ।  एसिया क्षेत्रको उदाहरण दिने हो भने सबै भन्दा बढी मारमा परेको मौरीको प्रजाति Apis cerana हो जुन हामीले स्थानिय जातको मौरी भनेर घरमा पनि राखेका छौँ।

 

त्यसपछि ठूलो आकारको जङ्गली मौरी Apis  dorsata र हिमाली भिर मौरी Apis laboriosa को जनसङ्ख्या पनि उत्तिकै घटिरहेको छ। एसिया क्षेत्रमा मौरीको जनसंख्याको बारेमा धेरै अध्ययन नगरिएको भए पनि युरोप र अमेरिका मौरीको घट्दो जनसङ्ख्या र त्यसको प्रभावहरूको व्यवस्थित अध्ययन गरिएको छ।

जलवायु परिवर्तन

जलवायु परिवर्तनले मौरी मात्र होइन हरेक प्राणी, वनस्पति र वातावरणीय चक्रलाई गम्भीर असर पारिरहेको छ। छोटा हिउँदहरुले जमीनमा पानीको चिस्यानको समयलाई पनि छोटा बनाइरहेका छन् भने फूल फुल्ने मौसम पनि समय अगावै आइदिन्छ र फूल फुल्ने मौसम पनि निकै छोटा छन्। यसले वनस्पतिको फूलमा आधारित प्राणी जगतलाई धेरै गम्भीर असर पारिरहेको छ। वृक्ष रेखाहरूको सराई, वनस्पतिहरूको मृत्यु, बर्षा र तापक्रमको असन्तुलन आदिले मौरीलाई उत्तिकै प्रभाव पार्छन्। जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष दुवै प्रभावहरू धेरै गहन र जटिल छन्।

बन विनाश

तिब्र गतिमा भइरहेको बन विनासले रुखहरूको धोत्रोमा गोला बनाउने मौरीहरूलाई बासस्थान कै अभाव भइरहेको छ। Apis dorsata जस्ता रुखका ठूला बलिया हाँगामा गोला लगाउने मौरी पनि उत्तिकै समस्यामा छन्। कठ्यौरि मौरी (Apis florea) लाइ झाडिदार वनस्पतिहरू चाहिन्छन् भने Apis andreniformis लाइ घना जङ्गलको आवश्यकता हुन्छ। बढ्दो बन विनासले यी मौरीको बासस्थान नै नष्ट हुन पुगेको छ।

                                       Apis florea.  image: Wikipedia

एकातिर बन विनासले बासस्थान मात्र होइन मौरीको चरन क्षेत्र पनि नष्ट भइरहेको छ।  कृषिको विस्तारले गर्दा एकातिर बन विनास भइरहेको छ, चरन क्षेत्रमा वनस्पतिहरूको सन्तुलनमा असर परिरहेको छ। विस्तारित खेतीमा अर्थात् ठूलो क्षेत्रमा लगाइएका एकै किसिमका केही वनस्पतिहरूले मौसममा अत्यधिक चरन क्षेत्र त सृजना गर्छन् तर त्यो लामो समयको लागि हुँदैन। यसले मौरीको वर्षैभरी उनीहरूको आवश्यकताको परिपूर्ति हुँदैन।

विषादीको प्रयोग

चरन क्षेत्र कृषि क्षेत्रका तरकारी तथा फलफूल खेतीमा प्रयोग गरिने कीटनाशक, विषादी जस्ता रासायनिक पदार्थहरू पनि मौरी विनासको अर्को कारण हो। एसियाका रैथाने प्रजातिमा कीटनाशक विषादीको असरको बारेमा त्यति अध्ययन गरिएको पाइएन तापनि हामीले मौरीमा परेको असरलाई नजर अन्दाज गर्न सकिँदैन। Contact Poison हरुले मौरी फूलमा भ्रमण गर्दा नै असर गरेर तत्कालै मार्न सक्छ भने Systemic Poison हरुले फूल, पराग र पुष्परसलाइ विषाक्त बनाएर मौरीको पुरै समुहलाई नै गम्भीर असर पार्छ। जव मौरीले ती विषाक्त पराग र पुष्परस आफ्नो गोलामा लैजान्छ त्यसको उपभोग रानी मौरी देखि अन्यले गर्छन्। 

केही अध्ययनहरूले ती विषाक्त पदार्थले मौरीको ती बच्चाहरुको मस्तिष्कको विकासमा नराम्रो असर पर्ने स्पष्ट पारेका छन्। यसैले पुरै गोला नै नष्ट (Colony Collapse Disorder) हुन्छ। Systemic विषादी neonicotinoids ले गर्ने प्रभाव सबै भन्दा गम्भीर तथा लामो हुन्छ। 

धेरै जसो systemic विषादीहरु U.S. Environmental Protection Agency (EPA) ले तोकेको मापदण्ड भन्दा 3 गुणा बढी प्रभाव पर्ने छन्। जस्तो १ चम्चा neonicotinoids ले १,२५०,०००,००० मौरीहरुको मृत्यको लागि प्रशस्त हुन्छ। बिजको संरक्षणको लागि प्रयोगमा आउने यस्ता विषादीहरु वनस्पतिहरूले सजिलै ग्रहण गर्छन्। ती रसायनहरू सजिलै वनस्पतिको फूल, पराग र पुष्परसमा पुग्छन्। त्यसको शोषणले मौरी तुरुन्त मरेन भने पनि उसले आफ्नो गोलालाई पनि असर पुर्याउँछ।

महशिकार

मौरीको विनासको अर्को कारण विनासकारी मह शिकार हो जसमा मह काड्नेले मह भएको भाग मात्र होइन पुरै चाका नै नष्ट गर्छन् जसमा मौरीका बच्चाहरु पनि रहेका हुन्छन्। यसले जङ्गली मौरीको जनसङ्ख्यामा  तिब्र दवाव परिरहेको छ।

                                    Apis laboriosa.  image: Wikipedia

नेपालको हिमाली पहाडी भेगमा रहेका भिर मौरी (Apis laboriosa), ठूलो बन मौरी (Apis dorsata) र कठ्यौरी (Apis florea) छन्। यसरी अवैज्ञानिक ढङ्गले मह काड्दा रानी मौरी नै पनि मर्छ अनि पुरै समुह अस्तव्यस्त हुन्छ। समुहको विभाजनको लागि हुर्किदै गरेका रानी बच्चा पनि नासिन्छन्। यसले मौरीको समुह विस्तारमा मात्र होइन पुरै व्यवस्थामा असन्तुलन ल्याउछ। अझ रातमा गरिने मौरी शिकार जसमा आगो, विषालु रसायन आदिले पार्ने गम्भीर प्रभाव छदैँछ। 

अंगीकृत मौरीहरूको बढ्दो प्रभाव

केही किसानहरू जसले एसियाली रैथाने मौरीको (Apis cerana) को व्यवसायिक पालन गरिरहेका छन् उनीहरुले आफ्नो अनुभवमा युरोपेली मौरी (Apis mellifera) पनि सङ्गै पाल्दा त्यसले Apis cerana लाइ गम्भीर प्रभाव पारेको सुनाएका छन्। उनीहरूको विचारमा Apis cerana ले Apis mellifera सङ्ग प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेको उनीहरूले आफ्नो अनुभव बताएका थिए। यसको बारेमा विस्तृत अनुसन्धान गर्नु पर्ने आवश्यकता छ।  महमौरी मात्र नभई यी माथि उल्लेखित कारणहरूले अन्य जाति प्रजातिका मौरी र भमराहरु पनि उत्तिकै प्रभावित छन्।

                                        Apis mellifera image: Wikipedia

एसियामा धेरै अध्ययन नगरिएको भए पनि युरोपमा गरिएका अध्ययनले त्यहाँ रहेका ८०० भन्दा बढी जङ्गली मौरीको प्रजातिहरूमा १३ वटा विलुप्त भइसके भने International Union for Conservation of Nature (IUCN) ले ७ वटा एकदमै गम्भीर, ४६ वटा खतरामा, २४ असुरक्षित र १०१ पनि समस्याग्रस्तको सुचिमा राखेको छ। उसको अनुसार गत १० वर्षमा मौरीको जनसंख्यामा ३०% को गिरावट र ९७% घाँसे मैदानहरु नष्ट भएका छन्।

अमेरिकाले २०१७ मा इतिहासमै पहिलो पटक Bumblebee (Bombus affinis) लाइ अति खतराको सूचीमा राखेको छ। ३१ वटा राज्य र क्यानाडामा पाइने भनिएको यो मौरी (भमरा) पछि १३ वटा राज्यमा मात्र फेला पारिए र अध्ययनले यसको जनसंख्यामा ८८% सम्मको गिरावट देखिएको थियो। अमेरिकी किसानहरूले २०१८ मा झण्डै ४१% मौरीको जनसङ्ख्या गिरावट अनुमान गरेका थिए। त्यसैले मौरीहरूको यो जटिल तथा गम्भीर अवस्था विश्वव्यापी रुपमै देखिएको छ।

Bumble bee (Bombus sp) image: Wikipedia

प्रभाव

मौरीहरूको जनसङ्ख्या यसरी घट्दै जानुले प्राणी र वनस्पति दुवैको विविधता र जनसङ्ख्यालाई धेरै गम्भीर प्रभाव पार्छन्। हामीलाई स्पष्ट थाहा छ कि मानिसले उपभोग गर्ने जति पनि वनस्पति र वनस्पतिजन्य पदार्थ छन् ती वनस्पतिहरू मध्ये ८४% वनस्पतिहरूको परागसेचन मौरीले गर्छन्। यसलाई हेर्ने हो भने मौरीले प्रत्यक्ष रुपमा २३५ – ५७७ बिलियन अमेरिकी डलर बराबरको खाद्य उत्पादन हुन आउँछ। अझ फलफूल र तरकारीहरू विषेशगरी मौरीबाट नै परागसेचन गरिएका हुन्छन्। मानव मात्र होइन अरु घरपालुवा हुन् या उद्योगमा पालिएका जनावर या जङ्गली जनावरहरूको खाद्य व्यवस्थामा पनि मौरीको योगदान उत्तिकै हुन्छ। किनकि वनस्पति र प्राणी जगत धेरै गहन र अटुट खाद्य शृङ्खलामा बाँधिएको छ।

के गर्न सकिन्छ त?

मानिसले अब बुझ्नु पर्ने भइसकेको छ, मौरी जोगाउनु भनेको उ आफै भोकै नमर्नु हो। मौरीको जनसँख्या यसरी नै घट्दै जाने हो भने विश्वव्यापी भोकमरी धेरै टाढा छैन। त्यसैले जलवायु परिवर्तनका प्रभावहरू न्यूनीकरण गर्ने उपायहरू सहित केही प्रत्यक्ष हस्तक्षेपकारी कार्यहरूको पनि आवश्यकता छ।

हाम्रो बन सम्पदाको गुणस्तर र परिमाण दुवै बढाउने तर्फ ठोस कदम चाल्नु पर्छ। विस्तृत खेतीमा एकै जातका वनस्पतिहरू अत्यधिक लगाउँदा हुने असन्तुलनलाई अब घटाउनु पर्छ। त्यसैले वनस्पतिहरूको सन्तुलित मिश्रण तिर वैज्ञानिक अध्ययन अनुसन्धान गरी ठोस कदम चाल्नु पर्ने आवश्यकता छ।

कृषिमा प्रयोग हुने दुवै Contact र Systemic विषादीको प्रयोग अब घटाउने तिर ठोस कदम चाल्नु पर्ने तिब्र आवश्यकता छ। मौरिहरुको जनसंख्यामा सबै भन्दा बढी प्रभाव यसैको छ भन्नेमा अत्युक्ति छैन। GMO वनस्पतिहरू उत्पादन गर्नेहरूले यस वनस्पतिमा विषादी प्रयोग गर्नु नपर्ने दावी गरे पनि अमेरिकी अध्ययनहरूले त्यसलाई अस्वीकार गरेका छन्। त्यसैले यस्ता विषहरुको प्रयोग नै न्यून गर्नु पर्ने आवश्यकता छ।

मह शिकारलाई नियन्त्रण गर्नु नै जङ्गली मौरीहरूको संरक्षणको प्रमुख उपाय हो। दिगो मह शिकार गर्ने विधिहरू मह शिकारीहरुलाई सिकाउनु पर्ने जरुरी देखिन्छ ताकि उनीहरूले मह काड्दा बच्चाहरु रहेको भागको संरक्षण गरुन्। मह शिकार गर्दा आगो, विषालु रसायनहरुको प्रयोग न्यूनीकरण गर्न उचित तरिका र यन्त्रहरू उपलब्ध गराउने तिर सरकारी स्तरबाटै ध्यान दिनु पर्ने देखिन्छ।

अंगीकृत प्रजातिहरूको रैथाने प्रजाति माथिको प्रभावलाई बेलैमा अध्ययन गरेर त्यसलाई कसरी न्यूनीकरण गरी दिगो मौरी विकास गर्ने त्यसको उचित योजना सरकारी तवरबाटै बन्नु पर्ने आवश्यकता देखिन्छ।

मौरी लगायत पुतली किट पतङ्गहरुको वातावरणीय चक्रमा रहेको महत्वलाई बाल मस्तिष्कदेखि नै सिकाउन सकियो भने अब आउने पुस्ताले मौरी संरक्षणमा ठूलो योगदान दिन सक्छ। जति पनि वेवास्ता हामी पर्यावरण चक्र प्रति देखाउँछौं त्यो अज्ञानता कै कारण हो भन्नेमा अत्युक्ति छैन। त्यसैले वातावरणीय शिक्षालाई महत्वका साथ घर घरमा पुर्याउनु अहिलेको प्रमुख आवश्यकता हो।

Share:

Read More

खलिल जिब्रान का केही लघुकथाहरु

भगवानको त्यो पवित्र शहर

म जव भगवानको त्यो पवित्र शहरमा पुँगे, मलाइ अत्यन्त आश्चर्य लाग्यो किनकि त्यहाँका प्रत्येक नागरिकको एउटा हात र एउटा आँखा मात्र थियो। उनीहरु पनि मलाई देखेर झन् आश्चर्यमा थिए, ओहो! दुवै हात दुवै आँखा भएको मान्छे, सबै छक्क परेर मलाई नै हेरिरहेका थिए जस्तो कि म अचम्मको प्राणि हुँ। 

जब उनीहरु मेरो नै बारेमा कुरा गरिरहेका थिए, मैले सोधे, "के यो त्यहि पवित्र शहर हो जाँहाका नागरिकहरु भगवानको आदेश धर्मशास्त्रको अक्षरस पालना गर्दै आफ्नो जीवन बिताउछन?" उनिहरुले भने हो "यो त्यहि पवित्र नगर हो।"

मैले सोधे," हजुरहरुको यस्तो हालत कसरि भयो, हजुरहरुको दाइने आँखा र हातलाइ के भयो?" उनीहरु एक दिशातर्फ देखाउदै भने "आउनुस आफै हेर्नुहोस।" उनीहरुले मलाई शहरको बीचभागमा रहेको एक मन्दिरमा लगे जहाँ हात र आँखाहरुको थुप्रो थियो सबै निस्तेज सुकेर खक्रक्क भएका मानव अङ्गहरु। 

मैले सोधे, "कुन निर्दयीले हजुरहरुलाई यस्तो गर्यो?" यो प्रश्न सुनेर उनीहरु आश्चर्यमा परे अनि आफै आफै कानेखुसी गर्न थाले। यत्तिकैमा एक जाना बृद्ध व्यक्ति आगाडी आए अनि भने, "यो सबै हामि आफैले गरेका हौ, इश्वरको आदेश अनुसार निर्देशन अनुसार हामीले आफ्नो भित्रको खरावी, र पापहरु माथि बिजय प्राप्त गरिसकेका छौ। 

उनीहरुले मलाइ एक उच्च पाहाडमा लिएर गए जाँहा एक शिलालेख गाडिएको थियो। त्यसमा लेखिएको थियो, "यदि तिम्रो दाइने आँखाले अपराध गर्यो भने त्यसलाई उखालेर फालिदेउ किनकि जिउदै नरक झेल्नु भन्दा एउटा आँखामात्र लिएर बाच्नु धेरै राम्रो हुन्छ, यदि तिम्रो दाहिने हातले अपराध गर्यो भने त्यसलाई पनि तुरुन्त काटेर फालिदेउ, किनकि यसले तिम्रो सबै शरीर नर्कमा जादैन।" 

मैले त सबै बुझीहाले, अनि मैले उनीहरुलाई सोधे, "के यो शहरमा कोइ दुवै हात र आँखा भएका कोहि बाकि छन्?" उनीहरुले भने, "कोइ छैन, केहि बालक बालिकाहरु मात्र छन् जसले अहिले नै यो शिलालेख पढ्न र बुझ्न सक्दैनन्"

जब म त्यो मन्दिरबाट बाहिर निस्के, म तुरुन्त पछाडी पनि नहेरी त्यो भगवानको पवित्र शहरबाट भागिहाले किनकि म त्यो शिलालेख पढ्न पनि सक्थे र बुझ्न पनि।

साउनको अन्धो

एक दिन एउटा बुद्धिमान कुकुर बिरालोहरुको भीडको नजिक बाट जाँदै थियो। उसले देख्यो विरालोहरुलाई उसको उपस्थितिको कुनै मतलब थिएन। उनीहरू आपसमा मस्त थिए। कुकुर उनीहरूको नजिकै गयो। 

बिरालो भीडमा एउटा मोटो ढाडे बिरालो उठ्यो अनि साथी बिरालोहरू तिर हेर्दै भन्यो , " भाइ बहिनी हो! पटक पटक पूजा गर, नि:सन्देह आकाशबाट मुसाहरुको बर्षा हुनेछ।"

जब कुकुरले सो कुरा सुन्यो, मनमनै खुब हाँस्यो अनि आफ्नो बाटो लाग्दै भन्यो, "ए अन्धा, मूर्ख बिरालोहरु हो! के यो किताबहरूमा लेखेको छैन र, के तिम्रा बाउ बाजेहरुले भनेनन् र? श्रद्धापुर्वक प्रार्थना गरयो भने जब बर्षा हुन्छ त्यो बेला मूसा होइन हड्डीहरु बर्षन्छन्।"

जीवन 

पूर्णिमाको चन्द्रमा जसै आफ्नो सम्पूर्ण सुन्दरताको साथ शहर माथि उदायो, सबै कुकुरहरू चन्द्रमा तिर फर्केर भुक्न थाले। 

ती मध्ये एउटा कुकुर चाहिँ भुकेन, उसले गम्भीर स्वरमा भन्यो, " न चन्द्रमाको निन्द्रा टुट्छ न यसरी भुकेर तिमीहरूले उसलाई जमीनमा ल्याउन सक्छौ।" 

त्यस पछि अरु सबै कुकुरहरू भुक्न छोडे अनि त्यहाँ एक अनौठो शान्ति छायो। तर त्यो कुकुर भने अरुलाई शान्त रहने उपदेश दिँदै रातभर भुकिरह्यो।

स्वतन्त्र अस्तित्व

म एउटा मानसिक अस्पतालको बगैंचामा यसै घुमिरहेको थिएँ। त्यहाँ मैले एक युवकलाई अत्यन्त ध्यानपूर्वक दर्शनशास्त्रको पुस्तक पढिरहेको देखेँ।उनी असाध्यै स्वस्थ छन् जस्तो लाग्यो र उनको व्यवहार अन्य रोगीहरू भन्दा बिल्कुलै फरक थियो। साँच्चै नै उनी रोगी थिएनन्।

 म उनको नजिकै गएर बसेँ अनि सोधे, "तपाईँ यहाँ के गर्दै हुनुहुन्छ?"

उनले मलाई अत्यन्त आश्चर्यचकित हुँदै हेरे अनि बुझिहाले कि म डाक्टर होइन त्यसपछि उनले भने:

"हेर्नुहोस, यो अति सीधा कुरो छ। मेरो बुबा प्रसिद्ध वकील हुनुहुन्थ्यो, अनि आफूजस्तै बनाउन चाहनुहुन्थ्यो।"

"मेरो काकाको धेरै ठूलो पसल थियो, वहाँ पनि मलाई वहाँकै बाटोमा हिँडोस भन्ने चाहनुहुन्थ्यो।"

"मेरो आमाले म मा सधैँ मामाघर हजुरबाको छवि देख्नुहुन्थ्यो।"

"मेरा दिदीबहिनीहरु पनि यही चाहन्थे कि मैले उनीहरूको पतिहरुको जस्तै गजबको सफलता प्राप्त गरोस्।"

"र मेरो भाइ पनि यही चाहन्थ्यो कि म पनि उ जस्तै शानदार खेलाडी बनोस्।"

"र यस्तै कुरा मेरो विद्यालयमा पनि हुन्थ्यो, संगीतको कक्षामा, अंग्रेजीको ट्युसन मा पनि हुन्थ्यो - उनीहरू सबै दृढ निश्चयी थिए अनुशरण गर्नको लागि सबै अत्यन्त उपयुक्त र आदर्श व्यक्तिहरू थिए।"

"उनीहरू सबैले मलाई एक मानिसको रुपमा देख्दै देखेनन्। म त उनीहरूको लागि एक ऐना थिएँ जसमा सबै आफ्नो आफ्नो प्रतिबिम्ब देख्न चाहन्थे, आफैलाई प्राप्त गर्न चाहन्थे"

"त्यसपछि मैले आफूलाई यहीँ भर्ना गर्ने निश्चय गरे। वास्तवमा यो संसारमा यही एउटा ठाउँ त बाँकी छ जहाँ म आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्वको साथ जिउन सक्छु"

अहंकार

एउटा बुढो माझिले म सँग भन्यो, "तिस बर्ष पहिले एउटा एउटा डुङ्गा खियाउनेले मेरो छोरी भगाएर लग्यो, मैले उसलाई धेरै गालि गरे, त्यो मरोस भनेर श्राप दिए किनकि म मेरो छोरीलाइ असाध्यै माया गर्थे।"

"आखिर मेरो श्राप लाग्यो त्यसको डुङ्गा समुन्द्रमा डुब्यो र त्यो मर्यो अनि मेरी प्यारी छोरी पनि सँगै डुबेर मरी। खासमा मेरो छोरीको हत्यारा मै हो, मेरो श्रापले दुवै मरे। अब म कतिनै बाच्छु र? हे ईश्वर मलाइ यो क्रुर अपराधको लागि क्षमा गर" 

त्यो बुढोको बिलौना र पश्चातापका आँशुहरुमा आफ्नो श्राप दिने शक्तिको घमण्ड झिल्मिलाई रहेको प्रष्ट देखिन्थ्यो ।

भ्रम

आफ्नो अगाडिको सुन्दर निलो रङ्गको बादलले हल्का ढाकेको सुन्दर हिमाललाइ हेर्दै आँखाले भनेछ "हेर न निलो निलो कुहिरोको बीचमा कति सुन्दर हिमालय" 

त्यो सुनेर कानले भनेछ "सुन्दर हिमालय? कहाँ छ म त केहि पनि सुन्दिन त?" 

नाकले पनि भनेछ "सुन्दर हिमालय खै मैले त कुनै गन्ध महसुस गरेको छैन त?"

अनि हातले पनि भनेछ "सुन्दर हिमाल? खै मैले त केहि पनि छुन सकेको छैन त........." 

जब आँखा अर्को दृश्य हेर्न ब्यस्त भयो हात, नाक र कानले बडो चिन्तित हुदै छलफल गरेछन "यो आँखालाइ यस्तो भ्रमित हुने के चाहि खतरनाक रोग लागेछ।"

खाली कागज

हिउँ जस्तै सेतो कागजले भन्यो, "यस्तै शुद्ध सेतो रुपमा मेरो निर्माण भएको हो र म सधैँ सधैँ सेतै रहन चाहन्छु।कुनै मसी या कुनै अरु रङ्ग आएर मलाई फोहोर गर्नु भन्दा त बरु म जलेर सेतो खरानी हुन मन पराउँछु।"

मसिले भरिएको भाँडोले त्यस्तो कुरो सुनेर मन मनै हाँस्यो र कागजको नजिक जाने हिम्मत नै गरेन। कागजको कुरो सुने पछि रङ्गीन सिसाकलमहरु पनि कागजको नजिक कहिले गएनन्।

हिउँ जस्तै सेतो कागज शुद्ध तथा खाली कोरो नै रहिरह्यो.....शुद्ध कोरो र खाली। 

न्याय

त्यो रात राजमहलमा ठूलो भोज थियो। त्यहीबेला एउटा मान्छे त्यहाँ आयो र राजाको अगाडि दण्डवत् गर्यो। भोजमा उपस्थित सबै मानिसहरू त्यही तिर हेर्न थाले। उसको एउटा आँखा फुटेको थियो र त्यहाँबाट रगत बगिरहेको थियो। 

उसले उत्तर दियो," महाराज! म पेशाले चोर हूँ। हिजोराती मैले चोरी गर्नको लागि एउटा व्यापारीको पसलमा पसेको थिएँ। झ्यालबाट भित्र छिर्ने बेला म बाट ठूलो भूल भयो र कपडा बुन्नेको घरमा पो पसेछु। त्यहाँ भएको कपडा बुन्ने मेसिनमा ठोक्किएर मेरो आँखा फुट्यो। हे महाराज! म न्यायको आशाले हजुरको सम्मुख उपस्थित भएको छु।" 

यो सुनेर राजाले तुरुन्त कपडा बुन्नेलाई पक्राउ गर्ने र उसको पनि एउटा आँखा निकाल्ने आदेश दियो। 

" महाराज! " कपडा बुन्नेले भन्यो, "हजुरको न्याय उत्कृष्ट र उचित छ। यो अपराधमा मेरो एउटा आँखा निकालिनु नै पर्छ। तर महाराज मैले कपडा बुन्नको लागि दुवै तिर हेर्नु पर्छ। म सङ्ग एउटा जुत्ता सिउने मान्छे छ त्यसलाई एउटा आँखाले पनि काम गर्न मिल्छ।"

राजाले तुरुन्त जुत्ता सिउनेलाई बोलायो अनि उसको एउटा आँखा निकालियो। 

निन्द्रा

एउटा गाउँमा आमा छोरी बस्थे। दुवैलाइ निन्द्रामा हिड्ने रोग थियो। एक सुनसान रातमा निन्द्रामै हिंडीरहदा दुबैको घर बाहिरको बगैँचामा भेट भएछ। 

आमाले भनिछन, "तँ मेरी शत्रु! तलाई हुर्काउने पाल्ने गर्दा मेरो सारा यौवन नष्ट भयो बुझिस, तैले लहरो बनेर मेरो सारा आशाहरुको सुन्दर रुखलाइ सुकाएर धोत्रो पारिस, तलाई जन्मिदैमा मार्देको भए पनि हुने रैछ।" 

छोरीले पनि भनिछ, " हेर स्वार्थी बुढी आइमाई! तँ पनि मेरो र मेरो सुन्दर भविष्यको बीचमा पर्खाल बनेर उभिएकी छस नि, तैंले नि मेरो जीवन तेरो जस्तै पतझर र निरस बनाउने भइस, हे भगवान त मरिहालेको भए नि हुन्थ्यो नि।" 

त्यतिबेला नै घरमै पालेको कुखुरो अचानक बासेछ अनि दुवै बिउझेछन। अनि आमाले माया र चिन्ताले ग्रस्त हुदै भनिछन "हे मेरी प्यारी छोरी! तिमि निन्द्रामै फेरी बाहिर हिड्यौ" 

छोरीले पनि आमालाइ माया र आदरले भरिपुर्ण भएर भनिछ, "हे मेरी आमा! हजुरले नि यो रोगले सारै दुख पाउनु भो।"

Share:

Read More

प्राचीन जीवाणु: जलवायु परिवर्तनका जोखिम

अहिले कोरोना भाइरस संक्रमणको जटिल परिस्थितिहरूको हामीले सामना गरिरहेछौ। वैज्ञानिकका अनुसार सुक्ष्म जीवाणु, विषाणुहरुको सक्रियतालाई जलवायु परिवर्तनले तीव्रतर भइरहेको छ। पृथ्वीको शीत खण्डहरुमा जमेर बसेका प्राग ऐतिहासिक जिवाणुहरुका अंशहरु बढ्दो तापक्रमका कारण हिउँ पग्लदा वातावरणमा सक्रिय हुन्छन् तव उनीहरूले यो वातावरणमा कस्तो प्रतिक्रिया देखाउँछन् र मानिसको प्रतिक्रिया कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा अज्ञात नै छ। 

जब जमीनको माटो लगातार दुई या बढी वर्षसम्म पानी सङ्ग जमेर अर्थात् ० डिग्री सेन्टिग्रेड भन्दा तल रहेर चट्टान जस्तै साह्रो हुन्छ त्यसलाई हामी स्थायी तुषारो अर्थात् Permafrost भन्छौ। यस्ता संरचनाहरु ध्रुवीय क्षेत्रमा विशेष गरी उत्तरी ध्रुवीय क्षेत्र जस्तो साइबेरिया, अलास्का, ग्रीनल्याण्ड, क्यानाडा आदि ठाउँहरूमा अत्यधिक पाइन्छ। 

यो जमीनमा उपल्लो तह मात्र नभई जमीन मुन्तिर या समुन्द्रमा पनि हुन्छन्। यिनीहरू विशाल आकारका हुन्छन् र केही फीट देखि एक किलोमीटर बाक्लो पनि हुनसक्छन्। यहाँ पनि उच्च हिमाली भेगमा, तिब्बती क्षेत्रमा पनि पाइन्छन्। यिनीहरूको संरचना यति चट्टानी हुन्छ कि तिनीहरूलाई फुटाउन धेरै कठिन र औजारहरू चाहिन्छ। 

Permafrost भू विज्ञान मात्र होइन जीव विज्ञानको लागि पनि धेरै महत्वपूर्ण हुन्छ। यसमा जैविक अवशेषहरु हजारौँ वर्षसम्म पनि सुरक्षित रहन्छन् जस्तो Saber Tooth Tiger, Woolly Mammoth, Woolly Rhinoceros जस्ता हिमयुगीन जनावरहरू जो अहिले विलुप्त भैसके उनीहरूको शरीरलाई जस्ताको तस्तै सुरक्षित फेला पारिएको छ। Wolly Mammoth को DNA profiling, Cloning गरेर उसलाई पनि पुनः जीवन दिन सकिन्छ कि भनेर अनेकन प्रयास विभिन्न प्रयोगशालामा जस्तो Sooam Biotech Korea ले गरिरहेको छ। 

यही Permafrost अहिले हाम्रो लागि चुनौतीको रुपमा उभिएको छ। उत्तरी ध्रुविय Permafrost मा विशाल मात्रामा कार्बन डाई अक्साइड (CO2) पनि जमेर बसेको छ। अहिले हालसालै गरिएका अध्ययनहरूले ती Permafrost मा थुनिएर रहेको CO2 अहिले मानवीय क्रियाकलापबाट उत्सर्जित CO2 को मात्रा भन्दा झण्डै ४ गुणा रहेको छ भन्ने पत्ता लागेको छ। 

अहिले नै हामी CO2 को थ्रेसहोल्ड पार गरिसकेका छौँ। अब बढ्दो तापक्रमले गर्दा ती जमीन माथिका, भूमिगत र समुन्द्री Permafrost हरु पनि धमाधम पग्लदै गइरहेको छ। जसले गर्दा जमीन भासिने क्रम त छदै छ, विशाल मात्रामा ती Permafrost मा रहेको CO2 उत्सर्जित हुनेछ जो अहिले सबै भन्दा ठूलो जोखिमको रुपमा हाम्रो अगाडि उभिएको छ। 

बढ्दो तापक्रमले गर्दा Permafrost को बरफ तिब्र गतिमा पग्लीरहेको छ। यसले ध्रुवीय जमीन भित्र रहेका भोका जीवाणुहरु (microbes) जसले Permafrost मा रहेका १७०० बिलियन टन जैविक पदार्थ (वनस्पतिजन्य) जुन हजारौँ वर्षदेखि त्यहाँ जमेर बसेको छ त्यो त्यसलाई ग्रीन हाउस ग्यासहरु जस्तो मिथेन, नाइट्रस अक्साइड, कार्बन डाई अक्साइडमा रूपान्तरण गर्छन्। 

खासमा Permafrost मा अक्सिजनको मात्रा अत्यधिक हुन्छ जसले फलामजन्य खनिजहरुलाई स्थिर राख्छ र ती खनिजहरूले ती ग्रीनहाउस ग्यासहरुलाई पनि बाँधेर राख्थे। जब बरफ पग्लन्छ त्यहाँ अक्सिजनको स्तर पनि घट्छ। जसले ती फलामजन्य खनिजहरू अस्थिर हुन्छन् र साथै ब्याक्टेरिया पनि सक्रिय हुन थाल्छन्। यसले ठूलो मात्रामा CO2 वातावरणमा उत्सर्जित हुन्छ जुन मानव ले उत्सर्जन गर्ने भन्दा ४ गुणा बढी हुन्छ भन्ने निष्कर्ष कोपनहेगन् विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूले गरेको अनुसन्धानले निकालेको छ जुन Nature Communications जर्नलमा भर्खरै छापिएको छ। 

अनुसन्धानकर्ता वैज्ञानिकहरूले यसलाई पनि जलवायु परिवर्तनको महत्वपूर्ण प्रभावको रुपमा पहिचान गराउनु पर्नेमा जोड दिएका छन्। यो प्रक्रिया जलवायु परिवर्तनले गराएको तापक्रम वृद्धिको घातक परिणाम मात्र नभई उत्सर्जित हरित गृह ग्यासले जलवायु परिवर्तनलाई तिब्रतर दरमा बढाउने निश्चित छ। 

जैविक जोखिम

ध्रुवीय हिउँको विभिन्न तहमा वनस्पति र ठूला जीवहरूको अवशेष मात्र होइन विभिन्न काल खण्डका शुक्ष्म जिवाणुहरु, विषाणुहरु र तिनीहरूका आनुवांशिक तत्वहरू पनि सुरक्षित रहन्छन्। तिब्र गतिमा ध्रुवीय हिउँ पग्लिँदा ती आदिम भाइरस र ब्याक्टेरियाहरु पनि समुन्द्रको पानी र जमीनमा निस्कने छन्। ती आदिम भाइरस, ब्याक्टेरियाले यो वातावरणमा कस्तो व्यवहार देखाउँछन् त्यो अज्ञात नै छ। 

उदाहरणको लागि २०१६ को अगस्टमा Anthrax ब्याक्टेरिया जसले रुसको टुन्ड्रा प्रदेशमा एक १२ वर्षीय केटाको मृत्यु र २० जना अन्य व्यक्तिको साथै २००० भन्दा बढी रेण्डियर (Reindeer एक प्रकारको हरिण) संक्रमित भएका थिए। सो ब्याक्टेरिया त्यस्तै Permafrost पग्लदा त्यहाँ रहेको ७५ वर्ष अघि मरेको रेण्डियरको लासबाट सरेको पत्तो लागेको थियो। २० औं शताब्दी अघि मात्र दशौं लाख रेण्डियरहरु यही Anthrax को कारण मरिसकेका थिए।

१९१८ मा इतिहासको खतरनाक महामारी स्पेनिस फ्लुबाट मरेका मानिसहरू त्यही टुन्ड्रा प्रदेशमा गाडिएको रहेछ जसको RNA को तत्वहरू २०११ मा भएको अध्ययनमा पत्तो लागेको थियो। विफर, प्लेगका विषाणु हरुको आनुवांशिक तत्वहरू सुरक्षित फेला परेका छन्। १९९० मै Novosibirsk को the State Research Center of Virology and Biotechnology को अध्ययनमा भाइरसको संक्रमणले मृत्यु भएको ढुङ्गे युगको मनुष्यको शवमा त्यही भाइरसको आनुवांशिक तत्व सुरक्षित फेला परेको थियो। 

२००५ मा NASA ले गरेको एक अध्ययनमा अलास्का ३२००० वर्ष पुरानो एक पोखरीबाट Carnobacterium pleistocenium नामक ब्याक्टेरियालाई सफलतापूर्वक सक्रिय बनाएको थियो। त्यसको २ बर्ष पछि Antarctica को Beacon र Mullins उपत्यकामा ८० लाख वर्ष पुरानो नमुनाबाट ब्याक्टेरियालाई पुनर्जीवित गर्न सफल भएका थिए।

Permafrost मा सुरक्षित रहेका सबै भाइरस, ब्याक्टेरियाहरु पुनर्जीवित नै हुन्छन् भन्ने त छैन तर केही भने पुनर्जीवित हुन सक्छन्। आदिम महामारीका ती microbes हरुले यो बिग्रिसकेको वातावरणमा कस्तो खाले व्यवहार देखाउँछन् त्यो हामीले अनुमान गर्न सक्ने अवस्था छैन। त्यो भयानक त्रासदी पनि निम्त्याउन सक्छ। 

जलवायु परिवर्तन र बढ्दो तापक्रमले गर्दा हुन गइरहेको यी त्रासदी अझै हामीले अहिले सम्म सोच्न सकेका छैनौँ। ध्रुवीय हिउँको तहहरू खुल्दा एकातिर विशाल मात्रामा हरितगृह ग्यासको उत्सर्जन हुन गइरहेको छ भने खतरनाक भाइरस र ब्याक्टेरियाहरुको सामना पनि गर्नु पर्ने देखिन्छ।

Share:

Read More