आज सगरमाथाको उचाई, कालीगण्डकीको किनारमा भेटिएका शालिग्राम भनिने ढुङ्गाहरूमा कोरिएका चित्रहरू र आङ्ग सिरिङ्ग हुने गरी जाने भूकम्पका धक्काहरू आदिको बारेमा हामी धेरै जानकार छौ। अन्धविश्वासीहरुले जे भने पनि आज टेक्टोनिक प्लेट्स (Tectonic plates)हरुको आपसमा भएका लगातारको घर्षण नै यसको जिम्मेबार हो भन्नेमा आज कुनै शंका छैन।
एउटा "बहुलाहा" र "आइमाई कुरा"ले बदलिदिएको भूगर्भशास्त्र
जलवायु परिवर्तनका मुद्दा निस्तेज गर्ने गम्भीर तथा घातक प्रयास
दिशा रविको गिरफ्तारीको विरोधमा गरिएको प्रदर्शन
स्विडिस किशोरी Greta Thunberg प्रदर्शनको क्रममा
मौरी ! जीवनको आधार
सबै भन्दा महत्वपूर्ण परागसेचक
मौरीहरू किन सबै भन्दा राम्रा परागसेचक हुन् त? उत्तर सजिलो छ: मौरीको जीवनको सबैजसो समय पराग सङ्कलन गर्दैमा बित्छ किनकि मौरीले आफ्ना बच्चाहरूलाई खुवाउने प्रोटिनको मुख्य स्रोत नै यिनै परागहरु हुन्। जब मौरी कुनै फूलमा बस्छ, उसको शरीरमा रहेका रौँहरुले electrostatic forces को माध्यमबाट परागकणहरु आकर्षित गर्छन्। उनीहरूका खुट्टामा रहेका रौँहरुको सहायताले पराग थैलीहरुमा जम्मा गर्छन् अनि आफ्नो गोलामा ल्याउँछन्।
प्रायः एक समयमा एउटा मौरीले वनस्पतिको एकै प्रजातिको फूलहरूको भ्रमण गर्छ त्यसैले वनस्पतिको त्यो प्रजातिको निकै सफल परागसेचन हुने सम्भाव्यता धेरै उच्च हुन्छ। मौरीको फूलहरुलाई भ्रमण गर्ने दर पनि अन्य जीव भन्दा धेरै तिब्र हुन्छ। यस क्रममा मौरीले त्यो वनस्पतिको पनि सफल परागसेचन गराउन सक्छ जुन वनस्पतिको पुरुष अङ्ग र स्त्री अङ्ग छुट्टा छुट्टै फूलमा या बोटमा हुन्छ।
वनस्पतिको विभिन्न प्रजातिको क्रस परागसेचन गर्दा प्राकृतिक मिश्रित प्रजाति पनि निस्कन्छ। त्यसैले मौरी परागसेचनको मामिलामा सबै भन्दा प्रभावशाली जीव हो भन्दा कुनै अत्युक्ति हुँदैन। यसको लागि मौरीले पनि अमूल्य पुष्परस प्राप्त गर्दछ। वातावरणीय चक्र यसरी नै सन्तुलित हुन्छ।
ठूलो परिवार
मौरीको विनाश: विश्वव्यापी गम्भीर संकट
जलवायु परिवर्तन
जलवायु परिवर्तनले मौरी मात्र होइन हरेक प्राणी, वनस्पति र वातावरणीय चक्रलाई गम्भीर असर पारिरहेको छ। छोटा हिउँदहरुले जमीनमा पानीको चिस्यानको समयलाई पनि छोटा बनाइरहेका छन् भने फूल फुल्ने मौसम पनि समय अगावै आइदिन्छ र फूल फुल्ने मौसम पनि निकै छोटा छन्। यसले वनस्पतिको फूलमा आधारित प्राणी जगतलाई धेरै गम्भीर असर पारिरहेको छ। वृक्ष रेखाहरूको सराई, वनस्पतिहरूको मृत्यु, बर्षा र तापक्रमको असन्तुलन आदिले मौरीलाई उत्तिकै प्रभाव पार्छन्। जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष दुवै प्रभावहरू धेरै गहन र जटिल छन्।
बन विनाश
विषादीको प्रयोग
चरन क्षेत्र कृषि क्षेत्रका तरकारी तथा फलफूल खेतीमा प्रयोग गरिने कीटनाशक, विषादी जस्ता रासायनिक पदार्थहरू पनि मौरी विनासको अर्को कारण हो। एसियाका रैथाने प्रजातिमा कीटनाशक विषादीको असरको बारेमा त्यति अध्ययन गरिएको पाइएन तापनि हामीले मौरीमा परेको असरलाई नजर अन्दाज गर्न सकिँदैन। Contact Poison हरुले मौरी फूलमा भ्रमण गर्दा नै असर गरेर तत्कालै मार्न सक्छ भने Systemic Poison हरुले फूल, पराग र पुष्परसलाइ विषाक्त बनाएर मौरीको पुरै समुहलाई नै गम्भीर असर पार्छ। जव मौरीले ती विषाक्त पराग र पुष्परस आफ्नो गोलामा लैजान्छ त्यसको उपभोग रानी मौरी देखि अन्यले गर्छन्।
केही अध्ययनहरूले ती विषाक्त पदार्थले मौरीको ती बच्चाहरुको मस्तिष्कको विकासमा नराम्रो असर पर्ने स्पष्ट पारेका छन्। यसैले पुरै गोला नै नष्ट (Colony Collapse Disorder) हुन्छ। Systemic विषादी neonicotinoids ले गर्ने प्रभाव सबै भन्दा गम्भीर तथा लामो हुन्छ।
धेरै जसो systemic विषादीहरु U.S. Environmental Protection Agency (EPA) ले तोकेको मापदण्ड भन्दा 3 गुणा बढी प्रभाव पर्ने छन्। जस्तो १ चम्चा neonicotinoids ले १,२५०,०००,००० मौरीहरुको मृत्यको लागि प्रशस्त हुन्छ। बिजको संरक्षणको लागि प्रयोगमा आउने यस्ता विषादीहरु वनस्पतिहरूले सजिलै ग्रहण गर्छन्। ती रसायनहरू सजिलै वनस्पतिको फूल, पराग र पुष्परसमा पुग्छन्। त्यसको शोषणले मौरी तुरुन्त मरेन भने पनि उसले आफ्नो गोलालाई पनि असर पुर्याउँछ।
महशिकार
अंगीकृत मौरीहरूको बढ्दो प्रभाव
प्रभाव
के गर्न सकिन्छ त?
खलिल जिब्रान का केही लघुकथाहरु
भगवानको त्यो पवित्र शहर
म जव भगवानको त्यो पवित्र शहरमा पुँगे, मलाइ अत्यन्त आश्चर्य लाग्यो किनकि त्यहाँका प्रत्येक नागरिकको एउटा हात र एउटा आँखा मात्र थियो। उनीहरु पनि मलाई देखेर झन् आश्चर्यमा थिए, ओहो! दुवै हात दुवै आँखा भएको मान्छे, सबै छक्क परेर मलाई नै हेरिरहेका थिए जस्तो कि म अचम्मको प्राणि हुँ।
जब उनीहरु मेरो नै बारेमा कुरा गरिरहेका थिए, मैले सोधे, "के यो त्यहि पवित्र शहर हो जाँहाका नागरिकहरु भगवानको आदेश धर्मशास्त्रको अक्षरस पालना गर्दै आफ्नो जीवन बिताउछन?" उनिहरुले भने हो "यो त्यहि पवित्र नगर हो।"
मैले सोधे," हजुरहरुको यस्तो हालत कसरि भयो, हजुरहरुको दाइने आँखा र हातलाइ के भयो?" उनीहरु एक दिशातर्फ देखाउदै भने "आउनुस आफै हेर्नुहोस।" उनीहरुले मलाई शहरको बीचभागमा रहेको एक मन्दिरमा लगे जहाँ हात र आँखाहरुको थुप्रो थियो सबै निस्तेज सुकेर खक्रक्क भएका मानव अङ्गहरु।
मैले सोधे, "कुन निर्दयीले हजुरहरुलाई यस्तो गर्यो?" यो प्रश्न सुनेर उनीहरु आश्चर्यमा परे अनि आफै आफै कानेखुसी गर्न थाले। यत्तिकैमा एक जाना बृद्ध व्यक्ति आगाडी आए अनि भने, "यो सबै हामि आफैले गरेका हौ, इश्वरको आदेश अनुसार निर्देशन अनुसार हामीले आफ्नो भित्रको खरावी, र पापहरु माथि बिजय प्राप्त गरिसकेका छौ।
उनीहरुले मलाइ एक उच्च पाहाडमा लिएर गए जाँहा एक शिलालेख गाडिएको थियो। त्यसमा लेखिएको थियो, "यदि तिम्रो दाइने आँखाले अपराध गर्यो भने त्यसलाई उखालेर फालिदेउ किनकि जिउदै नरक झेल्नु भन्दा एउटा आँखामात्र लिएर बाच्नु धेरै राम्रो हुन्छ, यदि तिम्रो दाहिने हातले अपराध गर्यो भने त्यसलाई पनि तुरुन्त काटेर फालिदेउ, किनकि यसले तिम्रो सबै शरीर नर्कमा जादैन।"
मैले त सबै बुझीहाले, अनि मैले उनीहरुलाई सोधे, "के यो शहरमा कोइ दुवै हात र आँखा भएका कोहि बाकि छन्?" उनीहरुले भने, "कोइ छैन, केहि बालक बालिकाहरु मात्र छन् जसले अहिले नै यो शिलालेख पढ्न र बुझ्न सक्दैनन्"
जब म त्यो मन्दिरबाट बाहिर निस्के, म तुरुन्त पछाडी पनि नहेरी त्यो भगवानको पवित्र शहरबाट भागिहाले किनकि म त्यो शिलालेख पढ्न पनि सक्थे र बुझ्न पनि।
साउनको अन्धो
एक दिन एउटा बुद्धिमान कुकुर बिरालोहरुको भीडको नजिक बाट जाँदै थियो। उसले देख्यो विरालोहरुलाई उसको उपस्थितिको कुनै मतलब थिएन। उनीहरू आपसमा मस्त थिए। कुकुर उनीहरूको नजिकै गयो।
बिरालो भीडमा एउटा मोटो ढाडे बिरालो उठ्यो अनि साथी बिरालोहरू तिर हेर्दै भन्यो , " भाइ बहिनी हो! पटक पटक पूजा गर, नि:सन्देह आकाशबाट मुसाहरुको बर्षा हुनेछ।"
जब कुकुरले सो कुरा सुन्यो, मनमनै खुब हाँस्यो अनि आफ्नो बाटो लाग्दै भन्यो, "ए अन्धा, मूर्ख बिरालोहरु हो! के यो किताबहरूमा लेखेको छैन र, के तिम्रा बाउ बाजेहरुले भनेनन् र? श्रद्धापुर्वक प्रार्थना गरयो भने जब बर्षा हुन्छ त्यो बेला मूसा होइन हड्डीहरु बर्षन्छन्।"
जीवन
पूर्णिमाको चन्द्रमा जसै आफ्नो सम्पूर्ण सुन्दरताको साथ शहर माथि उदायो, सबै कुकुरहरू चन्द्रमा तिर फर्केर भुक्न थाले।
ती मध्ये एउटा कुकुर चाहिँ भुकेन, उसले गम्भीर स्वरमा भन्यो, " न चन्द्रमाको निन्द्रा टुट्छ न यसरी भुकेर तिमीहरूले उसलाई जमीनमा ल्याउन सक्छौ।"
त्यस पछि अरु सबै कुकुरहरू भुक्न छोडे अनि त्यहाँ एक अनौठो शान्ति छायो। तर त्यो कुकुर भने अरुलाई शान्त रहने उपदेश दिँदै रातभर भुकिरह्यो।
स्वतन्त्र अस्तित्व
म एउटा मानसिक अस्पतालको बगैंचामा यसै घुमिरहेको थिएँ। त्यहाँ मैले एक युवकलाई अत्यन्त ध्यानपूर्वक दर्शनशास्त्रको पुस्तक पढिरहेको देखेँ।उनी असाध्यै स्वस्थ छन् जस्तो लाग्यो र उनको व्यवहार अन्य रोगीहरू भन्दा बिल्कुलै फरक थियो। साँच्चै नै उनी रोगी थिएनन्।
म उनको नजिकै गएर बसेँ अनि सोधे, "तपाईँ यहाँ के गर्दै हुनुहुन्छ?"
उनले मलाई अत्यन्त आश्चर्यचकित हुँदै हेरे अनि बुझिहाले कि म डाक्टर होइन त्यसपछि उनले भने:
"हेर्नुहोस, यो अति सीधा कुरो छ। मेरो बुबा प्रसिद्ध वकील हुनुहुन्थ्यो, अनि आफूजस्तै बनाउन चाहनुहुन्थ्यो।"
"मेरो काकाको धेरै ठूलो पसल थियो, वहाँ पनि मलाई वहाँकै बाटोमा हिँडोस भन्ने चाहनुहुन्थ्यो।"
"मेरो आमाले म मा सधैँ मामाघर हजुरबाको छवि देख्नुहुन्थ्यो।"
"मेरा दिदीबहिनीहरु पनि यही चाहन्थे कि मैले उनीहरूको पतिहरुको जस्तै गजबको सफलता प्राप्त गरोस्।"
"र मेरो भाइ पनि यही चाहन्थ्यो कि म पनि उ जस्तै शानदार खेलाडी बनोस्।"
"र यस्तै कुरा मेरो विद्यालयमा पनि हुन्थ्यो, संगीतको कक्षामा, अंग्रेजीको ट्युसन मा पनि हुन्थ्यो - उनीहरू सबै दृढ निश्चयी थिए अनुशरण गर्नको लागि सबै अत्यन्त उपयुक्त र आदर्श व्यक्तिहरू थिए।"
"उनीहरू सबैले मलाई एक मानिसको रुपमा देख्दै देखेनन्। म त उनीहरूको लागि एक ऐना थिएँ जसमा सबै आफ्नो आफ्नो प्रतिबिम्ब देख्न चाहन्थे, आफैलाई प्राप्त गर्न चाहन्थे"
"त्यसपछि मैले आफूलाई यहीँ भर्ना गर्ने निश्चय गरे। वास्तवमा यो संसारमा यही एउटा ठाउँ त बाँकी छ जहाँ म आफ्नो स्वतन्त्र अस्तित्वको साथ जिउन सक्छु"
अहंकार
एउटा बुढो माझिले म सँग भन्यो, "तिस बर्ष पहिले एउटा एउटा डुङ्गा खियाउनेले मेरो छोरी भगाएर लग्यो, मैले उसलाई धेरै गालि गरे, त्यो मरोस भनेर श्राप दिए किनकि म मेरो छोरीलाइ असाध्यै माया गर्थे।"
"आखिर मेरो श्राप लाग्यो त्यसको डुङ्गा समुन्द्रमा डुब्यो र त्यो मर्यो अनि मेरी प्यारी छोरी पनि सँगै डुबेर मरी। खासमा मेरो छोरीको हत्यारा मै हो, मेरो श्रापले दुवै मरे। अब म कतिनै बाच्छु र? हे ईश्वर मलाइ यो क्रुर अपराधको लागि क्षमा गर"
त्यो बुढोको बिलौना र पश्चातापका आँशुहरुमा आफ्नो श्राप दिने शक्तिको घमण्ड झिल्मिलाई रहेको प्रष्ट देखिन्थ्यो ।
भ्रम
आफ्नो अगाडिको सुन्दर निलो रङ्गको बादलले हल्का ढाकेको सुन्दर हिमाललाइ हेर्दै आँखाले भनेछ "हेर न निलो निलो कुहिरोको बीचमा कति सुन्दर हिमालय"
त्यो सुनेर कानले भनेछ "सुन्दर हिमालय? कहाँ छ म त केहि पनि सुन्दिन त?"
नाकले पनि भनेछ "सुन्दर हिमालय खै मैले त कुनै गन्ध महसुस गरेको छैन त?"
अनि हातले पनि भनेछ "सुन्दर हिमाल? खै मैले त केहि पनि छुन सकेको छैन त........."
जब आँखा अर्को दृश्य हेर्न ब्यस्त भयो हात, नाक र कानले बडो चिन्तित हुदै छलफल गरेछन "यो आँखालाइ यस्तो भ्रमित हुने के चाहि खतरनाक रोग लागेछ।"
खाली कागज
हिउँ जस्तै सेतो कागजले भन्यो, "यस्तै शुद्ध सेतो रुपमा मेरो निर्माण भएको हो र म सधैँ सधैँ सेतै रहन चाहन्छु।कुनै मसी या कुनै अरु रङ्ग आएर मलाई फोहोर गर्नु भन्दा त बरु म जलेर सेतो खरानी हुन मन पराउँछु।"
मसिले भरिएको भाँडोले त्यस्तो कुरो सुनेर मन मनै हाँस्यो र कागजको नजिक जाने हिम्मत नै गरेन। कागजको कुरो सुने पछि रङ्गीन सिसाकलमहरु पनि कागजको नजिक कहिले गएनन्।
हिउँ जस्तै सेतो कागज शुद्ध तथा खाली कोरो नै रहिरह्यो.....शुद्ध कोरो र खाली।
न्याय
त्यो रात राजमहलमा ठूलो भोज थियो। त्यहीबेला एउटा मान्छे त्यहाँ आयो र राजाको अगाडि दण्डवत् गर्यो। भोजमा उपस्थित सबै मानिसहरू त्यही तिर हेर्न थाले। उसको एउटा आँखा फुटेको थियो र त्यहाँबाट रगत बगिरहेको थियो।
उसले उत्तर दियो," महाराज! म पेशाले चोर हूँ। हिजोराती मैले चोरी गर्नको लागि एउटा व्यापारीको पसलमा पसेको थिएँ। झ्यालबाट भित्र छिर्ने बेला म बाट ठूलो भूल भयो र कपडा बुन्नेको घरमा पो पसेछु। त्यहाँ भएको कपडा बुन्ने मेसिनमा ठोक्किएर मेरो आँखा फुट्यो। हे महाराज! म न्यायको आशाले हजुरको सम्मुख उपस्थित भएको छु।"
यो सुनेर राजाले तुरुन्त कपडा बुन्नेलाई पक्राउ गर्ने र उसको पनि एउटा आँखा निकाल्ने आदेश दियो।
" महाराज! " कपडा बुन्नेले भन्यो, "हजुरको न्याय उत्कृष्ट र उचित छ। यो अपराधमा मेरो एउटा आँखा निकालिनु नै पर्छ। तर महाराज मैले कपडा बुन्नको लागि दुवै तिर हेर्नु पर्छ। म सङ्ग एउटा जुत्ता सिउने मान्छे छ त्यसलाई एउटा आँखाले पनि काम गर्न मिल्छ।"
राजाले तुरुन्त जुत्ता सिउनेलाई बोलायो अनि उसको एउटा आँखा निकालियो।
निन्द्रा
एउटा गाउँमा आमा छोरी बस्थे। दुवैलाइ निन्द्रामा हिड्ने रोग थियो। एक सुनसान रातमा निन्द्रामै हिंडीरहदा दुबैको घर बाहिरको बगैँचामा भेट भएछ।
आमाले भनिछन, "तँ मेरी शत्रु! तलाई हुर्काउने पाल्ने गर्दा मेरो सारा यौवन नष्ट भयो बुझिस, तैले लहरो बनेर मेरो सारा आशाहरुको सुन्दर रुखलाइ सुकाएर धोत्रो पारिस, तलाई जन्मिदैमा मार्देको भए पनि हुने रैछ।"
छोरीले पनि भनिछ, " हेर स्वार्थी बुढी आइमाई! तँ पनि मेरो र मेरो सुन्दर भविष्यको बीचमा पर्खाल बनेर उभिएकी छस नि, तैंले नि मेरो जीवन तेरो जस्तै पतझर र निरस बनाउने भइस, हे भगवान त मरिहालेको भए नि हुन्थ्यो नि।"
त्यतिबेला नै घरमै पालेको कुखुरो अचानक बासेछ अनि दुवै बिउझेछन। अनि आमाले माया र चिन्ताले ग्रस्त हुदै भनिछन "हे मेरी प्यारी छोरी! तिमि निन्द्रामै फेरी बाहिर हिड्यौ"
छोरीले पनि आमालाइ माया र आदरले भरिपुर्ण भएर भनिछ, "हे मेरी आमा! हजुरले नि यो रोगले सारै दुख पाउनु भो।"
प्राचीन जीवाणु: जलवायु परिवर्तनका जोखिम
जब जमीनको माटो लगातार दुई या बढी वर्षसम्म पानी सङ्ग जमेर अर्थात् ० डिग्री सेन्टिग्रेड भन्दा तल रहेर चट्टान जस्तै साह्रो हुन्छ त्यसलाई हामी स्थायी तुषारो अर्थात् Permafrost भन्छौ। यस्ता संरचनाहरु ध्रुवीय क्षेत्रमा विशेष गरी उत्तरी ध्रुवीय क्षेत्र जस्तो साइबेरिया, अलास्का, ग्रीनल्याण्ड, क्यानाडा आदि ठाउँहरूमा अत्यधिक पाइन्छ।
यो जमीनमा उपल्लो तह मात्र नभई जमीन मुन्तिर या समुन्द्रमा पनि हुन्छन्। यिनीहरू विशाल आकारका हुन्छन् र केही फीट देखि एक किलोमीटर बाक्लो पनि हुनसक्छन्। यहाँ पनि उच्च हिमाली भेगमा, तिब्बती क्षेत्रमा पनि पाइन्छन्। यिनीहरूको संरचना यति चट्टानी हुन्छ कि तिनीहरूलाई फुटाउन धेरै कठिन र औजारहरू चाहिन्छ।
Permafrost भू विज्ञान मात्र होइन जीव विज्ञानको लागि पनि धेरै महत्वपूर्ण हुन्छ। यसमा जैविक अवशेषहरु हजारौँ वर्षसम्म पनि सुरक्षित रहन्छन् जस्तो Saber Tooth Tiger, Woolly Mammoth, Woolly Rhinoceros जस्ता हिमयुगीन जनावरहरू जो अहिले विलुप्त भैसके उनीहरूको शरीरलाई जस्ताको तस्तै सुरक्षित फेला पारिएको छ। Wolly Mammoth को DNA profiling, Cloning गरेर उसलाई पनि पुनः जीवन दिन सकिन्छ कि भनेर अनेकन प्रयास विभिन्न प्रयोगशालामा जस्तो Sooam Biotech Korea ले गरिरहेको छ।
यही Permafrost अहिले हाम्रो लागि चुनौतीको रुपमा उभिएको छ। उत्तरी ध्रुविय Permafrost मा विशाल मात्रामा कार्बन डाई अक्साइड (CO2) पनि जमेर बसेको छ। अहिले हालसालै गरिएका अध्ययनहरूले ती Permafrost मा थुनिएर रहेको CO2 अहिले मानवीय क्रियाकलापबाट उत्सर्जित CO2 को मात्रा भन्दा झण्डै ४ गुणा रहेको छ भन्ने पत्ता लागेको छ।
अहिले नै हामी CO2 को थ्रेसहोल्ड पार गरिसकेका छौँ। अब बढ्दो तापक्रमले गर्दा ती जमीन माथिका, भूमिगत र समुन्द्री Permafrost हरु पनि धमाधम पग्लदै गइरहेको छ। जसले गर्दा जमीन भासिने क्रम त छदै छ, विशाल मात्रामा ती Permafrost मा रहेको CO2 उत्सर्जित हुनेछ जो अहिले सबै भन्दा ठूलो जोखिमको रुपमा हाम्रो अगाडि उभिएको छ।
बढ्दो तापक्रमले गर्दा Permafrost को बरफ तिब्र गतिमा पग्लीरहेको छ। यसले ध्रुवीय जमीन भित्र रहेका भोका जीवाणुहरु (microbes) जसले Permafrost मा रहेका १७०० बिलियन टन जैविक पदार्थ (वनस्पतिजन्य) जुन हजारौँ वर्षदेखि त्यहाँ जमेर बसेको छ त्यो त्यसलाई ग्रीन हाउस ग्यासहरु जस्तो मिथेन, नाइट्रस अक्साइड, कार्बन डाई अक्साइडमा रूपान्तरण गर्छन्।
खासमा Permafrost मा अक्सिजनको मात्रा अत्यधिक हुन्छ जसले फलामजन्य खनिजहरुलाई स्थिर राख्छ र ती खनिजहरूले ती ग्रीनहाउस ग्यासहरुलाई पनि बाँधेर राख्थे। जब बरफ पग्लन्छ त्यहाँ अक्सिजनको स्तर पनि घट्छ। जसले ती फलामजन्य खनिजहरू अस्थिर हुन्छन् र साथै ब्याक्टेरिया पनि सक्रिय हुन थाल्छन्। यसले ठूलो मात्रामा CO2 वातावरणमा उत्सर्जित हुन्छ जुन मानव ले उत्सर्जन गर्ने भन्दा ४ गुणा बढी हुन्छ भन्ने निष्कर्ष कोपनहेगन् विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूले गरेको अनुसन्धानले निकालेको छ जुन Nature Communications जर्नलमा भर्खरै छापिएको छ।
अनुसन्धानकर्ता वैज्ञानिकहरूले यसलाई पनि जलवायु परिवर्तनको महत्वपूर्ण प्रभावको रुपमा पहिचान गराउनु पर्नेमा जोड दिएका छन्। यो प्रक्रिया जलवायु परिवर्तनले गराएको तापक्रम वृद्धिको घातक परिणाम मात्र नभई उत्सर्जित हरित गृह ग्यासले जलवायु परिवर्तनलाई तिब्रतर दरमा बढाउने निश्चित छ।
जैविक जोखिम
ध्रुवीय हिउँको विभिन्न तहमा वनस्पति र ठूला जीवहरूको अवशेष मात्र होइन विभिन्न काल खण्डका शुक्ष्म जिवाणुहरु, विषाणुहरु र तिनीहरूका आनुवांशिक तत्वहरू पनि सुरक्षित रहन्छन्। तिब्र गतिमा ध्रुवीय हिउँ पग्लिँदा ती आदिम भाइरस र ब्याक्टेरियाहरु पनि समुन्द्रको पानी र जमीनमा निस्कने छन्। ती आदिम भाइरस, ब्याक्टेरियाले यो वातावरणमा कस्तो व्यवहार देखाउँछन् त्यो अज्ञात नै छ।
उदाहरणको लागि २०१६ को अगस्टमा Anthrax ब्याक्टेरिया जसले रुसको टुन्ड्रा प्रदेशमा एक १२ वर्षीय केटाको मृत्यु र २० जना अन्य व्यक्तिको साथै २००० भन्दा बढी रेण्डियर (Reindeer एक प्रकारको हरिण) संक्रमित भएका थिए। सो ब्याक्टेरिया त्यस्तै Permafrost पग्लदा त्यहाँ रहेको ७५ वर्ष अघि मरेको रेण्डियरको लासबाट सरेको पत्तो लागेको थियो। २० औं शताब्दी अघि मात्र दशौं लाख रेण्डियरहरु यही Anthrax को कारण मरिसकेका थिए।
१९१८ मा इतिहासको खतरनाक महामारी स्पेनिस फ्लुबाट मरेका मानिसहरू त्यही टुन्ड्रा प्रदेशमा गाडिएको रहेछ जसको RNA को तत्वहरू २०११ मा भएको अध्ययनमा पत्तो लागेको थियो। विफर, प्लेगका विषाणु हरुको आनुवांशिक तत्वहरू सुरक्षित फेला परेका छन्। १९९० मै Novosibirsk को the State Research Center of Virology and Biotechnology को अध्ययनमा भाइरसको संक्रमणले मृत्यु भएको ढुङ्गे युगको मनुष्यको शवमा त्यही भाइरसको आनुवांशिक तत्व सुरक्षित फेला परेको थियो।
२००५ मा NASA ले गरेको एक अध्ययनमा अलास्का ३२००० वर्ष पुरानो एक पोखरीबाट Carnobacterium pleistocenium नामक ब्याक्टेरियालाई सफलतापूर्वक सक्रिय बनाएको थियो। त्यसको २ बर्ष पछि Antarctica को Beacon र Mullins उपत्यकामा ८० लाख वर्ष पुरानो नमुनाबाट ब्याक्टेरियालाई पुनर्जीवित गर्न सफल भएका थिए।
Permafrost मा सुरक्षित रहेका सबै भाइरस, ब्याक्टेरियाहरु पुनर्जीवित नै हुन्छन् भन्ने त छैन तर केही भने पुनर्जीवित हुन सक्छन्। आदिम महामारीका ती microbes हरुले यो बिग्रिसकेको वातावरणमा कस्तो खाले व्यवहार देखाउँछन् त्यो हामीले अनुमान गर्न सक्ने अवस्था छैन। त्यो भयानक त्रासदी पनि निम्त्याउन सक्छ।
जलवायु परिवर्तन र बढ्दो तापक्रमले गर्दा हुन गइरहेको यी त्रासदी अझै हामीले अहिले सम्म सोच्न सकेका छैनौँ। ध्रुवीय हिउँको तहहरू खुल्दा एकातिर विशाल मात्रामा हरितगृह ग्यासको उत्सर्जन हुन गइरहेको छ भने खतरनाक भाइरस र ब्याक्टेरियाहरुको सामना पनि गर्नु पर्ने देखिन्छ।
पूँजीपति कोरोना र अभिशप्त मध्यम वर्ग
हामी मध्यम वर्गीय, निम्न मध्यम वर्गीयलाई लाग्न सक्छ कोरोना महामारीले सबैलाई उत्तिकै प्रभावित गरेको छ। हाम्रो जस्तै सबैले समस्या भोगेका छन्। यदि त्यो लाग्छ भने तपाईँ गलत हुनुहुन्छ। कोरोना महामारीले केही यस्ता वर्गहरु छन् ती सम्पत्तिमा बढोत्तरी आर्थिक समृद्धिको समयमा भन्दा पनि तिव्र गतिमा बढिरहेको तथ्यहरूले देखाउँछन्। केही वर्गको सम्पत्तिमा हुने वृद्धिदर त ऐतीहसिक नै रह्यो।
संसारकै प्रत्येक देशको ग्राहस्थ उत्पादन घटिरहेको अर्थात् वास्तविक उत्पादनमा ह्रास हुँदा पनि केहीको सम्पत्ति तिव्र दरमा बढिरहेछ भन्नुको मतलब के हो भने अर्थतन्त्रमा कुनै वर्ग त्यस्तो छ जसले आफ्नो सम्पति त्यो भन्दा पनि उच्च गतिमा गुमाइरहेको छ या कुनै त्यस्तो वर्ग छ जसमाथि गम्भीर शोषण भइरहेको छ। त्यो वर्ग हो मध्यम वर्ग। निम्न मध्यम वर्ग र सर्वहारा वर्ग त तस्वीर बाट नै हटिसक्यो भन्दा पनि अत्युक्ति हुँदैन। पुँजीपति वर्गको कुरा गर्ने हो निम्न पुँजीपति वर्गलाई भने कोरोना महामारीले छेउमा धकेलिदिएको चाहिँ पक्का हो।
उच्च पुँजीपति वर्गहरु र कुनै बलियो सँगठात्मक स्वरूपमा भएका पुँजीपतिहरु र सरकारी संयन्त्रलाई प्रभावित गर्न सक्ने, सरकार निकटका पुँजीपतीहरु त कहिल्यै नचिताएको दरमा सम्पति वृद्धि गर्न सक्षम भएका छन्। निम्न पुँजीपति वर्ग, साना ब्यापारी र उद्योगीले शोषण गर्ने भनेको मध्यम वर्ग, निम्न मध्यम वर्ग र सर्वहारा वर्गलाई थियो। त्यो वर्ग गम्भीर ढंगले प्रभावित हुँदा निम्न पुँजीपति वर्ग पनि खुम्चियो जसले तिनै ठूला पुँजीपति वर्गहरु मस्त सङ्ग उदाए।
यस विषयमा नेपालमा प्रशस्त अनुसन्धान नगरिएको भए पनि भारतीय तथ्यहरूले नेपालको प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ। नेपाली र भारतीय अर्थतन्त्रको संरचना, सामाजिक, धार्मिक संरचना देखि सरकारी रवैयाहरुमा समानता पाइन्छ। त्यसैले भारतीय तथ्यहरूको विश्लेषणले नेपाली अवस्थालाई पनि चित्रित गर्न सकिन्छ।
Pew Research Center को एक अध्ययनका अनुसार अघिल्लो वर्ष ७ करोड ५० लाख भारतीयहरू गरिवीको रेखा मुन्तिर भासिए। जसमा ३ करोड २० लाख भारतीयहरू जो १० डलर देखि २० डलर प्रतिदिन कमाउँथे उनीहरू मध्यम वर्गबाट तल झरे। अहिले झण्डै १० करोड मध्यम वर्गीय जनसङ्ख्या घटेर अहिले साढे ६ करोडमा पुगेको छ। २०११ देखि २०१९ सम्मको विश्व बैङ्कको तथ्यांक हेर्ने हो भने मध्यम वर्गमा ५ करोड ७० लाख जनसङ्ख्या थपिएको थियो।
सो अनुसन्धानको अनुसार यो सङ्ख्या विश्वमै सबै भन्दा धेरै हो। चीनमा गरिवीको दर जुन उच्च मानिन्थ्यो त्यसलाई पनि उल्लेखनीय मात्रामा पछि छोडिदिएको छ।विश्वव्यापी तथ्य केलाउने हो भने ५ करोड २० लाख जनसङ्ख्या मध्यम वर्गबाट चिप्लिएको हो जसमा ३ करोड २० लाख त भारतीय जनसंख्या नै रहेको छ। विश्व बैंकले भारत र चीन दुवैको आर्थिक वृद्धिदर क्रमशः ५.८ र ५.९ प्रतिशत हुने प्रक्षेपण गरेको थियो। समान स्तरको आर्थिक वृद्धिमा पनि गरिबीमा भासिने जनसंख्याको उल्लेखनीय भिन्नता कहाली लाग्दो छ। यस बाट हामीले के बुझ्न सक्छौं भने कोरोनाले सबै भन्दा बढी प्रभाव दक्षिण एसियाली अर्थतन्त्रमा पारेको छ बुझ्न कठिन हुँदैन। यसले नेपाली मध्यम वर्गीय संरचनालाई पनि प्रतिनिधित्व गरिरहेको छ।
Pew Research Center का अनुसार निरपेक्ष गरिवीको रेखा मुनि परेको जनसङ्ख्या जसको दैनिक आम्दानी २ डलर या त्यो भन्दा न्यून छ, ७ करोड ५० लाखले बढेको छ। कोरोनाको कारणले गम्भीर भएको आर्थिक मन्दी त्यसमाथि इन्धन र अन्य उपभोग्य वस्तुहरूमा भएको मूल्य वृद्धिले सबै भन्दा गम्भीर प्रहार अर्थतन्त्रको तल्लो स्तरमा रहेको वर्गलाई परेकोमा कुनै शंका छैन। यसले पेशा छोड्न सक्नेले पेशा बदल्ने, वैदेशिक क्षेत्रमा पहुँच हुने विदेश पलायन हुने स्तर बढ्दो देखिन्छ। यसले पैदा हुने असन्तुलनले वास्तविक ग्राहस्थ उत्पादनलाई दीर्घकालीन असर पार्छ।
विश्वव्यापी तथ्यांकले दैनिक १० देखि २० डलर कमाउने मध्यम वर्गको जनसङ्ख्या ९ करोडले घट्यो भने निरपेक्ष गरिवीको रेखा मुनिको जसको दैनिक आम्दानी २ डलर भन्दा कम छ त्यसको जनसङ्ख्या १३ करोडले बढेको छ। तर वास्तविकता यहीँ रोकिएको छैन। देशको अर्थतन्त्रमा वास्तविक उत्पादनमा उल्लेख्य वृद्धि नहुँदा पनि केही वर्गहरु जस्तो उच्च पुँजीपति वर्गहरूको सम्पत्तिमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ। यसले धनको प्रसारण मध्यम र निम्न वर्गबाट ती पुँजीपति वर्ग तर्फ भएको छ भन्ने स्पष्ट पार्छ।
कोरोना महामारीको शुरुवाती चरणमा सबैतिर समान प्रभाव पारे पनि पछिल्लो चरणमा धनी झन् धनी हुँदै जाने गरीब झनै गरीब हुँदै गएको प्रक्रिया स्पष्ट देखिन्छ। यो महामारीमा विश्वका धनीहरूको सम्पत्तिमा १०. २ ट्रिलियन अमेरिकी डलरको वृद्धि भएको छ। यस्तो वृद्धि त अहिले सम्म भएकै थिएन। यसको मतलव स्पष्ट छ कि महामारीलाई अत्युत्तम मौकाको रूपमा प्रयोग गरिएको छ।
भारतीय उदाहरण दिने हो भने महामारीको कालमा ३८ जना नयाँ अर्वपतीहरु थपिएको र उनीहरूको सम्पत्तिमा ५९६ बिलियन डलरको बढोत्तरी भएको फोर्ब्स म्यागजिनले जनाएको छ। यो विश्वमै सबै भन्दा धेरै हो। सबै भन्दा बढी सम्पति थप्ने र शीर्षस्थानमा रहेका गौतम अदानी, मुकेश अम्बानी र शिव नदार छन् उनीहरुको सम्पत्तिमा १०० बिलियन डलरको बढोत्तरी भएको छ। आश्चर्यमा पर्नु पर्दैन दुवै भारतीय शक्तिशाली सरकारका प्रमुख नरेन्द्र मोदीका अनन्य मित्रहरू पर्दछन्। यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने महामारीलाई पूँजीपतिहरुले कसरी मौकाको रुपमा प्रयोग गरेका छन्।
पुँजीपतिहरुले जब मौकाको रूपमा महामारीलाई लिन्छन् र उनीहरू सरकारी संयन्त्रका नजिक पनि छन् भने उनीहरुले सरकारी नीतिलाई सक्दो प्रभावित गर्छन् भन्नेमा शंका गरिराख्नु पर्दैन। सरकार अब दलाल पुँजीवादी अर्थात् Crony Capitalist बन्छ। भारतीय बीमा योजना, कृषि बिल आदिको उदाहरण हेर्ने हो भने झनै स्पष्ट हुन्छ। नेपालकै उदाहरण दिने हो भने कोरोना महामारीमा खरिद गरिएका स्वास्थ्य सामग्रीको घोटाला भन्दा उपयुक्त उदाहरण के हुन सक्छ। ओम्नी, यती आदीहरु भारतमा अदानि अम्बानी जस्तै सरकारका प्रिय पात्र छन्। जसको घोटाला त्यो पनि यस्तो महामारीमा स्पष्ट देखिँदा पनि उनीहरू प्रियपात्र नै छन्।
कोरोना महामारीलाई नियन्त्रण गर्न सरकारी संयन्त्र सबै भन्दा कमजोर भारत, नेपालजस्ता विकासोन्मुख देशहरूमा किन भइरहेको छ त। किन समय छदै सजिला नियन्त्रणका उपाय हुँदा हुँदै पनि त्यसलाई नजरअन्दाज गरिन्छन्। यो कुनै संयोग होइनन्, यो महामारीलाई अझै मौकाको रूपमा प्रयोग गर्ने उद्देश्यले जानाजान यसलाई झन् गम्भीर बनाउने षड्यन्त्र हो भन्न सकिन्छ।
स्वास्थ्य क्षेत्र, शिक्षा क्षेत्र र कृषि बजारका मध्यस्तकर्ता जस्ता अत्यावश्यक क्षेत्रहरू जसमा सङ्गठित लगानी गरेर बसेका उच्च पुँजीपति वर्गले मध्यम वर्गीय र निम्न वर्गका उत्पादक, उपभोक्ता र कर्मचारीको चरम शोषण गरेको छर्लङ्ग छ। सबै भन्दा पीडित वर्ग हेर्ने हो भने मध्यम वर्गीय र निम्न वर्गीय किसान, उपभोक्ता र श्रमिक वर्ग छन्। उनीहरू नै ती क्षेत्रका असङ्गठित उत्पादक हुन् भने असङ्गठित उपभोक्ता र श्रमको आपूर्तिकर्ता पनि हुन्। कोरोना महामारीले यस्तै असङ्गठित वर्गबाट धनको प्रशारण तिनै उच्च पुँजीपति वर्ग तिर गरिरहेको छ। धनी र गरिबको बीचको खाडल झनै बढ्दै गइरहेको छ।
अर्को भयानक सत्य के हो भने यस्ता महामारीमा सबै भन्दा पीडित भएको वर्ग आफ्नो मात्र होइन आफूभन्दा तलको वर्गलाई समेत माथि उठ्न नदिने चरित्र यो वर्ग सङ्ग हुन्छ। यसैको माध्यमबाट पुँजीपति वर्गहरुले यो स्वयंलाई र तल्लो वर्गलाई चरम शोषण गर्छन्। यसको नियत पनि आफू त्यही शोषणको संरचनालाई टेकेर उपल्लो तहमा पुग्ने हुन्छ। जुन कालान्तरमा आत्मघाती हुन्छ।
अभिशप्त मध्यम वर्ग
सर्वहारा वर्गको मात्र नभई असल समाजको सबैभन्दा ठूलो दुश्मन को हो? यो प्रश्नको उत्तर सोध्यो भने उत्तर आउन सक्छ, कुलिन वर्ग, अभिजात्य वर्ग, पुँजीवादी वर्ग......तर राम्रो सङ्ग केलाउने हो भने यो समाजमा सबैभन्दा घातक वर्ग हो मध्यम वर्ग, तपाईं हामी। हो ठीक सुन्नु भो तपाईं हामी जस्ता मध्यम वर्ग। सुन्दा रिस र आश्चर्य दुवै लाग्न सक्छ। तर यो संसारमा जतिपनि जनक्रान्ति या सर्वहारा वर्गको मुक्तिको लागि संघर्ष भए त्यसलाई असफल पारेर धनयुद्धमा परिणत गरिदिएको यहि वर्गले नै हो। अहिले हामीले भोगिरहेको महामारीलाई समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने सबै भन्दा निकृष्ट वर्ग पनि यहि मध्यम वर्ग नै हो।
यो वर्ग अचम्मको चमेरो जस्तो हुन्छ, चरो र जनावरको द्वन्द्वमा यदि चरोको प्रभाव बढ्यो भने चरो हुँ भनेर देखाउँछ भने जनावरको प्रभाव बढ्यो भने जनावरको नेतृत्वमा उही खडा हुन्छ। यसले आफूलाई अभिजात्य वर्गबाट शोषित ठानेर मुक्ति संघर्षको नेतृत्वमा आफूलाई उभ्याउँछ भने सर्वहारा वर्गको शोषण गर्ने या गर्ने माध्यम बन्न पनि सधैँ तयार भएर बस्छ।
यो वर्गले सर्वहारा वर्गको संघर्षलाई निस्तेज पार्ने, कुलिन वर्गको या पुँजीपति वर्गको शोषणलाई व्यवहारमा कार्यावन्यनको गर्ने मुख्य पात्रको रुपमा भूमिका खेल्छ किनकि यो वर्गको लक्ष्य भनेकै आफू जसरी पनि अभिजात्य वर्गमा उक्लनु हो या त्यसको नक्कल गर्नु। उदाहरणको लागि पिर्के सलामी लिने, आफूलाई सम्बोधन गर्दा समेत माननीय भन्ने भनाउने, विलासी वस्तुको उपभोग गर्ने कार्य राज्यको तल्लो स्तर देखि उपल्लो स्तर सम्म नै रहेको छ।
अझ नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनको नेतृत्व सधैँ मध्यम वर्गकै हातमा थियो। ती संघर्षहरु कहिले पनि आफ्नो लक्ष्यमा नपुग्दै तुहिए। जसले ती संघर्षहरुको नेतृत्व गरेको थियो त्यसले आफूलाई पनि सर्वहारा र दमित वर्ग नै हुँ भन्दै वास्तविक त्यही वर्गबाट सहानुभूति र सहयोग लियो उनीहरुलाई प्रयोग गर्यो अनि त्यही जन संघर्षलाई प्रयोग गरेर आफ्नो उही लक्ष्य कुलिन पुँजीपति वर्गमा उक्लिने आफ्नो भित्री लक्ष्य पूरा गर्यो। त्यस पश्चात त्यो सर्वहारा र दमित वर्गलाई उनीहरुलाई पुनः पहिलेकै स्थानमा भन्दा पनि दुरुह स्थानमा धकेलिदियो।
यसरी नै हरेक जन संघर्ष धन संघर्षमा तुहिन्छ। यसका उदाहरण नेपालका प्रचण्ड देखि ओली सम्म मात्र होइन कि गाउँघरका तिनै कथित जनवादी कार्यकर्ता सम्म हेर्दा पुग्छ। ति संघर्षमा होमिएका सर्वहाराको अवस्था झन् नाजुक भयो भने ती मध्यम वर्गीय कार्यकर्ता समेत निम्न पुँजीपति वर्गमा रुपान्तरण भए।
यही कोरोना महामारीको अवस्थामा हेर्नुहोस, पुँजीपति कुलिन वर्ग भन्दा पनि बढी ढुक्कमा यहीँ वर्ग बसेको छ। यसले ती निम्न र सर्वहारा वर्गले कुन तहको नारकीय यातना भोगेको छ भन्ने कुरा स्पष्ट हुन दिएकै छैन। किनकि यो सँग केही न केही पुँजी अझै छ जसले आफ्नो जीवन निर्वाह गरिरहेको छ, जसरी युद्धकालमा केही न केही कमाउने दाउमा झरेको जुठो पुरो कुरेको थियो त्यस्तै मौका यो महामारीमा त्यस्तै जुठो पुरो कुरिरहेको छ।
सर्वहारा वर्गमाथि हुकुम त चलाउन पाइएकै छ, कुलिन र सरकारी वर्गको जी हजुरी र चाकडी गर्ने, सर्वहारा वर्गको आर्तनादलाई छोप्ने ठेक्का प्राप्त गरेको छ। सरकारी कर्मचारी तन्त्रमा पनि यसैको सङ्ख्या धेरै छ त्यसैले त महामारीको बेला सर्वहारा, श्रमिक वर्गको आवाज र आर्तनाद दबाउन एकदम सजिलो भएको छ। यसै गरेर उसले आफूलाई सुरक्षित राखिरहेको छ र निम्न वर्गका पीडामाथि निकृष्ट प्रतिक्रिया र ठट्टा गरेर बसिरहेको छ जुन हामीले सामाजिक सञ्जाल देखि सरकारी व्यक्ति, कर्मचारी तन्त्र र त्यसका अनुशरण गर्ने नागरिक बाट व्यक्त प्रतिक्रिया बाटै महसुस गर्न सक्छौं।
जबसम्म सर्वहारा वर्ग यो मध्यम वर्गको धोकामा परिरहन्छ त्यो बेलासम्म कुनै पनि मूल्यमा जनक्रान्ति सम्भव नै छैन। समाजमा समानता समता र अधिकारका कुरा सम्भव नै छैनन्। अभिजात वर्ग भन्दा पहिला यो प्रमुख वर्ग दुश्मनलाई चिन्न नसक्नु सर्वहारा वर्ग र विश्व कम्युनिष्ट क्रान्तिको सबै भन्दा ठूलो भूल भयो।
अब यो महामारीको अन्त्य छिटो भएन भने निम्न मध्यम वर्ग र सर्वहारा वर्गले फेरि संघर्षमा जानै पर्ने दिन न आउला भन्न सकिँदैन। यदि त्यो अवस्था आयो भने फेरि नेतृत्वको लागि यही मध्यम वर्गको चरित्र भएको त्यहाँ उपस्थित हुन्छ। त्यसलाई त्यही निर्मलीकरण गर्न सकिएन भने अहिलेका अवस्था फेरि दोहोरिन्छन।
चाहे धार्मिक कुरीति, अन्धविश्वास होस् या सामाजिक कु-संरचना हुन् या फोस्रा देशभक्ति र परम्पराका आदर्श र कथित स्वाभिमान यिनको ठेक्का बोकेर बस्ने पनि यही वर्ग नै हो। यही यथास्थितिवादी चरित्रले गर्दा यो कुनै पनि परिवर्तनको यात्रामा सबैभन्दा ठूलो बोझ सावित हुन्छ।
यो वर्ग सबै भन्दा क्रुर र स्वजाति भक्षण अर्थात् आफूजस्तै मध्यमवर्गको शोषणमा पनि अग्रणी हुन्छ। सबै चाहे काँग्रेसका सरकार हुन्, या कम्युनिष्टका सरकार हुन् त्यहाँ कुनचाहिँ अभिजात र कुलिन पुँजीपति वर्गका मानिस छन् र? त्यहाँ सधैँ जनसंघर्ष लाई प्रयोग गरेर पुगेका तिनै मध्यम वर्गीय चरित्र भएका नर पिशाच त छन् नि। ठीक त्यस्तै नेपालको कर्मचारीतन्त्र पनि छ।
हामी हरेक क्षेत्रमा असफलता, असमानता र अथाह पीडामा रुमलिएका छौ। अब पनि यो मध्यम वर्ग जुन सरकारी तन्त्रमा बसेको छ, कर्मचारीतन्त्रमा बसेको छ या केही पुँजी बोकेर अझै आदर्शको गफ छाँटेर निम्न मध्यम वर्ग र सर्वहारा वर्गको यो आर्तनादलाई नजरअन्दाज गरिनै रहन्छ, यसलाई अहिले पनि नचिने कहिले चिन्ने?
बिरालो! जसले निर्वाण प्राप्त गर्यो (कथा अनुवाद)