सिन्धु घाँटी सभ्यताको जुन गौतम बुद्ध भन्दा पनि धेरै पुरानो थियो त्यहाँ उत्खनन गर्दा छुट्टै संस्कृति सम्यक संस्कृतिको अवशेष मात्र भेटिएको छ। मोहन जोडदो को उत्खननमा बरु बिहार, धर्मचक्र जस्ता बौद्ध संस्कृतिसँग जोडिएका वस्तुहरू भेटिए।
यो शहर भेटिकन भन्दा पनि ठूलो थियो पानी, ढल निकास सहितको तथा एकदम व्यवस्थित शहर थियो। त्यहाँको शहरको संरचनाको विश्लेषण गर्दा सबै बासिन्दा समानताको आधारमा बस्थे भन्ने पत्तो लाग्यो अर्थात् समाजमा कुनै पनि उच्च नीच वर्गमा वर्गीकृत नभएको सम्यक संस्कृति थियो। अर्को उत्खनन हडप्पामा पनि हिन्दू संस्कृतिको कुनै पनि अंश भेटिएन।
सिन्धु घाँटीको सभ्यता कस्तो हो भन्ने अझै अज्ञात नै छ तर हिन्दू सभ्यता थिएन भन्नेमा चाहिँ स्पष्ट भइसकेको छ। मोहन जोडदोमा फेला परेका केही माटोको ट्याब्लेटहरुमा लेखिएको लिपि अहिले सम्म अर्थ्याउन सकिएको छैन तर अहिलेको भाषा विज्ञान र कम्प्युटर मोडलिङ् बाट त्यो इण्डो द्रविड भाषा र लिपि हुने सम्भावना अत्याधिक छ। त्यो त भयो गौतम बुद्ध अघिको कुरो।
बुद्ध पछि लिखित भेटिएको भनेको सम्राट अशोकको स्तम्भहरुमा लेखिएको लिपि हो सो लिपि भने पढिसकिएको छ सो हो ब्राह्मी लिपि र भाषा हो पाली अर्थात् प्राकृत। सबै भन्दा पुराना ग्रन्थ जति पनि भेटिएका छन् ती बौद्ध ग्रन्थहरू हुन जसको भाषा पाली नै छ। पाली भाषाका शब्दहरू संस्कृतमा आएका छन् भने अहिले सम्म संस्कृतको कुनै पनि शब्द पालीमा नजानुले संस्कृत सबै भन्दा पुरानो भाषा होइन यो पाली भन्दा नयाँ हो भन्ने कुरालाई येथेष्ट बल पुग्छ।
प्राय संस्कृत लेखिने देवनागरी त धेरै पछि विकसित भएको प्रमाणित नै भइसकेको छ जसको स्रोत ब्राह्मी लिपि हो। जुन लिपिमा (ब्राह्मी) संस्कृत पनि लेखिएको मौर्यकालिन केही ट्याब्लेटहरु पनि फेला नपरेको भने होइन तर यसमा केही विवाद छन् तर पनि यदि त्यो संस्कृत नै हो भने पनि यो बुद्ध पछिको हो।
भाषा विज्ञान अनुसार संस्कृत ईशा पूर्व ५०० देखि १५०० सम्ममात्र अर्थात् बढी भए ३५०० वर्ष अघि बोलिने संस्कृत (Oral Tradition) थियो कि भन्ने अनुमान गरिन्छ जुन सिन्धु घाँटीको सभ्यता (ईशा पूर्व ३३००- १३००) भन्दा धेरै नयाँ हुन जान्छ।
अहिले सम्म फेला परेको सबैभन्दा पुरानो निर्विवाद संस्कृत भाषाको लेख चाहिँ चीनमा १९०६ मा फेला परेको हो जुन palm को पातमा लेखिएको छ जसलाई Spitzer Manuscript भनिन्छ। यसको कार्बन डेटिङ्ग गर्दा यो ८० - २३० इस्वीमा लेखिएको हुनुपर्छ। यो पनि बौद्ध धर्मसंग समन्धित तथा ब्राह्मी लिपिमा छ।
सम्राट अशोक (ईशापूर्व २६८ - २३२) ले जति पनि स्तम्भहरू निर्माण गरे त्यसमा पनि प्राकृत अर्थात् पाली भाषा अनि लिपि चाहिँ ब्राह्मी, खारोस्थि, ग्रीक र अरमाईक छन् यसले पनि त्यतिबेला संस्कृत भाषा त्यो बेला थिएन की भन्ने सम्भावनालाई बल पुग्छ।
भारतमा जति पनि विश्वविद्यालय थिए जसमा सबभन्दा बढी चर्चित भनेको पाँचौं शताब्दीमा बनेको नालन्दा विश्वविद्यालय हो जुन बिहार राज्यमा पर्छ त्यसको उत्खनन बाट के स्पष्ट भइसक्यो भने त्यो बौद्ध अध्ययन केन्द्र थियो ।
सोही विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरी चिनियाँ भिक्षुहरु Faxian, Xuanzang र Yijing ले विभिन्न अन्तरालमा धेरै बौद्ध ग्रन्थहरू चिनियाँ भाषामा उल्था गरेर नालन्दाबाट चीन लगेका थिए। यो विश्वविद्यालय मा चीन कोरिया इन्डोनेसिया जस्ता देशहरू बाट समेत विद्यार्थी अध्ययनको लागि आउँथे। जसको ढोकैमा बसेका द्वारपालले नयाँ आउने विद्यार्थीको प्रवेश परीक्षा लिन्थे जुन उत्तीर्ण हुनै पर्ने अनिवार्यता थियो।
यो विश्वविद्यलयमा १०००० विद्यार्थी र २००० शिक्षक थिए, Xuanzang ले झण्डै १ वर्ष शिक्षक भएर अध्यापन गरेका थिए। ती तिनै भिक्षुहरुको नियात्रा निबन्ध अहिले पनि पढ्न पाइन्छ जस्तो Record of Buddhistic Kingdoms (Faxian), The Silk Road Journey ( Xuanzang) जुन त्यो बेलाको सम्पूर्ण भारत वर्ष मात्र नभई चीनकै कयौ ऐतिहासिक सभ्यताको अध्ययनको आधार पनि हो। (यी पुस्तकहरू अङ्ग्रेजी भाषामा पनि इन्टरनेटमा उपलब्ध छन्)*l
Xuanzang ले नेपालको लिच्छविकालीन (अंशुवर्मा) कैलाशकुट भवनको भव्यताको पनि वर्णन गरेका छन्। त्यस्तै तक्षीला (तक्षशिला), विक्रमशिला, अमरावती, अजन्था आदि बौद्ध अध्ययन केन्द्रहरू पनि थिए जसको उत्खनन प्रमाणबाट स्पष्ट भइसकेको छ। नालन्दा विश्वविद्यालय सन् ११९९ मा नष्ट भइसकेको थियो। भनिन्छ त्यहाँको पुस्तकालयमा ९० लाख पाण्डुलिपि थिए जसमा लगाइएको आगो ६ महिनासम्म बलिरहेको थियो।
शुरुमा हुण राजवंश अनि अन्त्यमा तुर्क आक्रमणकारी बख्तियार खिल्जीले सो कुकर्म गरेका थिए। यिनै बौद्ध भिक्षुहरुको पुस्तक अनुसार नै यो विश्वविद्यालयको अवस्थिति पत्ता लगाएर उत्खनन गरिएको थियो।
तिब्र गतिमा फैलिरहेको बौद्ध अध्ययन र संस्कृति सबैभन्दा बढी हिन्दूहरूको आँखामा खट्किएको थियो त्यसैले नालन्दा विश्वविद्यालयको पतनको कारण हिन्दूहरूको आक्रमण नै थियो भन्ने दावी पनि बौद्ध विद्वानहरूको छ। यसलाई बल शंकराचार्यको शंकर दिग्विजय भन्ने पुस्तकबाट पनि पुग्छ। जुन यसप्रकार छ
आसेतोरातुषाराद्रेर्बौद्धानावृद्धबालकाम्.
न हंति यः स हंतव्यो भृत्यानित्यन्वशान्नृपः.
स्कंदानुसारिराजेन जैना धर्मद्विषो हताः.
योगींद्रेणेव योगघ्ना विघ्नास्तत्वावलंबिना १/९३,९५
अर्थात्
राजाले आफ्ना सेवकहरूलाई आज्ञा दिए कि हिमालय देखि समुन्द्रसम्म सबै भूभागमा जति पनि बौद्ध भेटिन्छन्, चाहे ती बालक होस् या वृद्ध उनीहरूको हत्या गरिदिनु, यदि त्यो जसले गर्दैन त्यसको हत्या म गरिदिन्छु (९३)
यसरी कार्तिकेय का अवतार कुमारिल भट्ट (एक हिन्दु दार्शनिक लगभग ६५० इस्वी) को आदेश मान्दै राजा (सुधन्वा, तत्कालीन राजा) ले धर्मद्वेषी जैनहरु (जैन यहाँ बौद्ध अर्थकको रुपमा प्रयुक्त छ) हरुलाई नष्ट गरिदिए जसरी तत्वज्ञानी योगी योगको बाधाहरुलाई नष्ट गर्छन् (९५)
कुमारिल भट्टले आत्मदाह गरेका थिए भनिन्छ बौद्ध गुरुबाट शिक्षा लिएर बौद्धकै विरुद्ध गएँ भन्ने पश्चातापले गरेका पनि भनिन्छ तैपनि उनकै समर्थक अनुसार उनको आत्मदाह बौद्धहरूको विरुद्धमा जनतालाई उत्साहित गर्नु (भड्काउनु) थियो।
सोही आत्मदाह हेरिरहेका शंकराचार्यले यस कामलाई निरन्तरता दिए। त्यसैले नालन्दा विश्वविद्यालयको पतनमा यही समुहको हात थिएन भन्न सकिँदैन। शंकराचार्यले गौतम बुद्धलाई विष्णुको अवतार को रुपमा चित्रित गर्नु त्यही षड्यन्त्रको स्वरूप हो बुझ्न गाह्रो पर्दैन।
जति पनि बुद्धकालीन र सो भन्दा पुराना सभ्यताको उत्खनन भएका छन् हिन्दू सभ्यताको अंशमात्र पनि भेटिएको छैन। त्यसैले भारतमा सबै भन्दा पुरानो सभ्यता हिन्दू थिएन बरु बौद्ध सभ्यता पुरानो सभ्यता हो भन्ने प्रशस्त आधारहरू छन्। यो भव्य रुपमा फलेको फूलेको पनि थियो। यसमाथि हिन्दूहरूको आक्रमण शुरू भयो यसको पतन पनि सोही गतिमा भयो। बरु पूर्वी एसियामा यो फैलियो।
शंकराचार्यकै बाटोमा हिँडेको भारतीय जनता पार्टीको सरकारले यस समन्धि धेरै शोधहरु लुकाएको छ। एउटा उदाहरण २०११ तिर मैले Archaeological Survey of India (ASI) कै वेबसाइटमा आधुनिक संस्कृत २००० वर्ष भन्दा पुरानो छैन भन्ने आशयको शोध पढेको थिएँ तर त्यो अहिले खोज्दा हटिसकेको रहेछ। मोदी अहिले पनि बुद्ध बुद्ध भनेर हिडिरहन्छन् तर शंकराचार्यको पथमा हिँडेर बुद्धको नाम लिनु त्यो कोराे पाखण्ड बाहेक केही होइन।
